وقتی سالمندان دچار معلولیت می‌شوند...
       همه انسان‌ها به مراقبت نیاز دارند. وقتی جوان و سالم هستیم این وظیفه تقریبا به‌طور تمام و کمال بر عهده خودمان است اما وقتی به دوران سالمندی برسیم به کمک و حمایت دیگران هر چند کمک اندک نیاز خواهیم داشت. سالمندان سالم و حتی بیمار از پس بسیاری از کارهای شخصی خود برمی‌آیند اما مشکل بزرگ وقتی است که معلولیت به سالمندی اضافه می‌شود. چنین سالمندانی با توجه به نوع معلولیت‌شان به مراقبت‌ بیشتری نیاز دارند لااقل تا وقتی که خودشان نحوه خودمراقبتی را بیاموزند. گاهی معلولیت آنقدر شدید است که حضور یک مراقب خوب شبانه‌روزی الزامی است. مشکل‌هایی که یک سالمند معلول پیدا می‌کند آنقدر زیاد است که واقعا بسیاری از خانواده‌ها را مستاصل می‌کند. در «سالمندان» این هفته به مهم‌ترین مشکل‌ها و راه‌های مقابله با آن اشاره می‌کنیم.

سالمندان، معلولیت و سوءتغذیه
       جمعیت سالمندان(بیشتر از 60 سال)، از 2 دهه گذشته به این طرف، حدود 2 تا 2 و نیم برابر شده است. سطح بهداشت و مراقبت و وجود رشته‌های تخصصی درباره طب سالمندی طول عمر این افراد و کیفیت زندگی‌شان را بهبود بخشیده است. حتی علم پزشکی توانسته بروز بسیاری از معلولیت‌ها را در آنها به میزان زیادی کاهش دهد. اگر بخواهیم وضعیت گوارشی سالمندان دچار معلولیت را بررسی کنیم باید گفت احتمال بروز بدخیمی‌های گوارشی در سنین بالا در همه سالمندان اعم از سالم و معلول بالا می‌رود ولی عمده مشکل‌های گوارشی در سالمندان مربوط به بی‌تحرکی آنهاست که باعث یبوست می‌شود. مشکل‌های یبوستی نسبت مستقیمی با بی‌تحرکی و بدی تغذیه در سالمند دارد. با توجه به اینکه معلولان جسمی تقریبا همان مقدار حرکت کند و آهسته را هم ندارند، طبیعی است که چنین عوارضی را با شدت و حدت بیشتری در آنها مشاهده کنیم. معلولیت‌‎های جسمی مانند آرتروز شدید، نشستن روی ویلچر یا خوایبدن مداوم روی تختخواب باعث تشدید عوارض گوارشی می‌شود. البته افرادی که از نظر بینایی معلول هستند هم اگر تنها باشند، نمی‌توانند مایحتاج و غذای روزانه خود را تامین کنند و ممکن است دچار سوءتغذیه شوند پس لازم است اطرافیان وظیفه تهیه غذای آنها را برعهده گیرند. با افزایش سن علاوه بر بی‌تحرکی حرکات دودی روده نیز کاهش می‎یابد. کاهش اشتها، کمتر مصرف کردن خوراکی‌هایی مانند فیبر، مشکل‌های دندانی، اشکال در جویدن غذا و تمایل نداشتن به خوردن در سالمندان هم باعث می‌شود یبوست شدت یابد. وجود بیماری دیابت در سالمند و مصرف داروهای متعدد را هم باید در نظر گرفت. برای داشتن تغذیه سالم باید به بهداشت دهان و دندان سالمند توجه ویژه‌ای داشت و مقدار کافی فیبر غذایی روزانه را تامین کرد. مصرف داروهای متعدد علاوه بر یبوست باعث ناراحتی معده نیز می‌شود. در این مواقع موضوع را باید با پزشک معالج در میان گذاشت تا در صورت لزوم داروها کمتر یا تعویض شوند. داروهای ضدفشارخون، کلسیم، آهن و ویتامین‌ها باعث تشدید یبوست می‌شوند. سالمندانی که روی ویلچر هستند و مشکل نخاعی یا سابقه جراحی در کف لگن دارند، دچار بی‌اختیاری دفع مدفوع هم می‌شوند زیرا نشستن زیاد روی ویلچر اثر فشاری روی اعصاب نخاعی وارد می‌کند و بر فعالیت اسفنکترها تاثیر می‌گذارد. بی‌تحرکی و معلولیت‌های جسمی باعث اختلال در الکترولیت‌های خون و اشکال در جذب کلسیم و افزایش احتمال پوکی استخوان می‌شود. بنابراین نکته اصلی برای برطرف کردن مشکل‌های گوارشی حرکت دادن سالمندان است. اگر امکان راه رفتن سالمند معلول با واکر یا عصا وجود دارد حتما این وسایل کمکی را تهیه کنید. یکی- دو ساعت در روز را به راه بردن سالمند و حرکت دادن او حتی به میزان اندک اختصاص دهید. در غیر این صورت حتی در حالت نشسته باید اندام‌های قابل حرکت را به نحوی که پزشک آموزش می‌دهد، حرکت دهید. آزمایش‌های روتین فراموش نشود. کمبود‌های ویتامینی، پوکی استخوان، اختلال‌های الکترولیتی و... باید زود شناسایی و درمان شوند.

سالمندان، معلولیت و رانندگی
       رانندگی برای معلولان جوان تحت شرایطی خاص امکان‌پذیر است و اداره راهنمایی و رانندگی تمهیداتی را در این‌باره تدارک دیده و رانندگی آنها با تغییراتی در کلاج و اضافه کردن بعضی از ابزارهای جانبی در ماشین عملی شده است. رانندگی برای سالمندان سالم هم محدودیتی ندارد ولی رانندگی در سالمندان معلول را می‌توان نوعی استقبال از خطر دانست. قرار گرفتن سالمندی و معلولیت کنار هم احتمال خطا در رانندگی و حوادث را بیشتر می‌کند. شاید این‌طور به نظر برسد که سالمندان معلول توانایی حرکت، تفریح و گردش را از دست داده‌اند و با فراهم کردن شرایطی برای رانندگی بتوان آنها را به جامعه برگرداند و در واقع خدمت انسانی انجام داد ولی چنین خدمتی ممکن است بهای سنگینی داشته باشد. بهتر است شرایط حمل و نقل و استفاده از وسایل نقیله و معابر را برای سالمندان معلول و همه افراد کم‌توان‌تر طوری فراهم کنیم که راحت‌تر بتوانند از نقطه‌ای به نقطه دیگر بروند. در کشورهای اروپایی بسترهای مهندسی ایستگاه‌های اتوبوس، مترو و خیابان و پیاده‌روها مدام در حال بهسازی هستند و طوری طراحی می‌شوند که افراد مسن، خانم‌های باردار، معلولان با ویلچر و عصا و... بتوانند به راحتی از آنها استفاده کنند. حتی در بعضی از کشورها چند ردیف آخر صندلی اتوبوس‌ها فقط مختص افراد معلول و سالمند است و هیچ کس حق نشستن روی آنها را ندارد. در چند سال اخیر در کشور ما به‌خصوص در شهرهای بزرگ این نکته بسیار مورد توجه قرار گرفته است. سکوی ایستگاه‌های اتوبوس کمی از سطح زمین بالاتر و مماس با ارتفاع کف اتوبوس است و فرد معلول با ویلچر می‌تواند به راحتی وارد اتوبوس شود.

       پیاده‌روها در کشورهای پیشرفته طوری هستند که افراد در هر ساعتی از شبانه‍‌‌‌روز بتوانند بدون اینکه مانعی زیر پایشان وجود داشته باشد راه بروند. متاسفانه پیاده‌روهای کشور ما اصلا نقاط امنی نیستند. پیاده‌روها در ساعات تاریک شب روشنایی لازم را ندارند. حتی در طول روز هم به علت ناهمواری‌ها و پستی‌ بلندی‌های زیاد، شاهد زمین خوردن افراد سالمند، نابینایان و حتی افراد جوان هستیم. یکی از دلایلی که ایرانی‌ها ترجیح می‌دهند از کنار خیابان و ماشین‌ها عبور کنند ناهموار بودن زمین است چون پیاده‌روها مکان راحتی برای راه رفتن نیستند.

پیشگیری از معلولیت و ناتوانی در سالمندی
       سن یک عامل مهم در کاهش قوای جسمانی و تشدید بیماری‌های مزمن و عوارض ناشی از آن است. بیماری‌هایی مانند سکته‌های مغزی، دمانس (زوال عقل)، افسردگی‌های شدید و مشکلات ذهنی هم می‌توانند باعث ناتوانی شوند اما می‌توان از ناتوانی جلوگیری کرد:

       1) پیشگیری در اولویت است. پیشگیری نوع اولیه یا قبل از وقوع حادثه یعنی توصیه به ورزش، تغذیه خوب، مراقبت‌های پزشکی منظم و... بسیار مهم است و با رعایت آن بسیاری از مشکلات ناتوان‌کننده ایجاد نمی‌شود. در پیشگیری ثانویه تاکید روی توانبخشی است یعنی فرد دچار ناتوانی شده و باید کاری کنیم تا با حمایت اجتماعی، از پیشرفت ناتوانی جلوگیری شود. بهبود در سالمندان بسیار آهسته انجام می‌گیرد ولی غیرممکن نیست.

       2) باید درجه ناتوانی‌ فرد مشخص شود. ناتوانی‌ها چند نوع هستند؛ در بعضی از آنها عملکرد بیمار بیش از حد کاهش می‌یابد و فرد نمی‌تواند بدون کمک حمام برود، غذا بخورد یا از روی تخت بلند شود. گاهی هم‌ناتوانی خفیف‌تر است، مثلا بیمار می‌تواند غذا بپزد یا کارهای شخصی خود را انجام دهد ولی توان بیرون رفتن از خانه، خرید یا کارهای بانکی‌اش را ندارد. سالمندانی که در گروه ناتوان قرار بگیرند به مراقبت بیشتری نیاز دارند و اگر به آنها بی‌توجهی شود ممکن است از بین بروند.

       3) تلاش برای استقلال سالمندان ناتوان نیز ضرورت دارد. در طب سالمندان تلاشمان این است تا بتوانیم سالمندان بیمار یا ناتوان را هر چه بیشتر مستقل کنیم. مستقل بودن نیاز به این دارد که خدماتی را در اختیارشان قرار دهیم تا از ناتوان شدن بیشترشان جلوگیری شود یا ابزارهایی را در اختیارشان قرار دهیم تا راحت‌تر کارهایشان را انجام دهند، مثلا اگر نمی‌توانند قاشق در دست بگیرند قاشقی تهیه کنیم که دسته ضخیم‌تری داشته باشد. اگر نمی‌توانند به خوبی راه بروند برایشان واکر تهیه کنیم. اگر اصلا از سر جایشان بلند نمی‌شوند ویلچر تهیه کنیم. اگر دچار آرتروز شدید هستند، جراحی تعویض مفصل زانو انجام شود. اگر با این چند ابزار ساده یا ابزارهای دیگر کاری کنیم که سالمند بتواند اعمال شخصی خود را انجام دهد استقلال او را تضمین کرده‌ایم و دیگر به او ناتوان گفته نمی‌شود.

       4) سالمندان ناتوان بیشتر در معرض حوادث ناخواسته مربوط به سلامت هستند. احتمال مرگ‌ومیر، پوکی استخوان، افزایش روزهای بستری در بیمارستان، نارسایی‌های کلیوی، کبدی، تحلیل عضلانی، پنومونی ریه، اختلالات خلق و خو، افسردگی و... در آنها بسیار بالا می‌رود.

سالمندان، معلولیت و تحرک
       ورزش‌هایی که برای سالمندان معلول در نظر گرفته می‌شود با توجه به نوع معلولیت آنهاست. مثلا در معلولیت نخاعی باید دید ضایعه در کدام قسمت از نخاع قرار دارد. آیا معلولیت کمری و اندام‌های فوقانی بیمار متحرک است یا از نوع گردنی است و همه اعضای بیمار از کار افتاده‌اند و... کنار همه این‌ موارد باید از سالم بودن قلب و ریه‌های سالمند معلول اطمینان حاصل کنیم چون تقریبا همه ورزش‌ها به قلب و ریه سالم نیاز دارند یا لااقل پزشک معالج باید حدود ورزش را مشخص کند. از همه معلولان جوان و سالمند آزمایش‌های روتین درخواست می‌‌شود. برای انتخاب ورزش مناسب برای سالمندان معلول بهتر است با یک متخصص پزشکی ورزشی مشاوره شود. مثلا برای معلولی که مشکل اندام تحتانی دارد باید ورزش‌هایی توصیه شود که اندام فوقانی مانند عضلات کمری و پشتی را قوی‌تر کند. گاهی قطع عضو در یکی از اندام‌های تحتانی وجود دارد. مسلما تاکید بر تقویت پای سالم است چون پای کم‌تحرک بعد از مدتی دچار تحلیل عضلات و ناتوانی مضاعف خواهد شد. نکته مهم دیگری که برای سالمندان معلول حتی جوانان با معلولیت توصیه می‌شود ورزش در آب است. استخر و شنا کردن و حرکت در آب یکی از ورزش‌های بسیار مفید برای معلولانی است که مشکل‌های جانبی مانند زخم‌های باز، عفونت پوستی و... ندارند. برخورد با هر معلول به صورت فردی است و به برنامه‌ریزی و تجویز نسخه ورزشی مناسب و جداگانه‌‌ای نیاز دارد. تقریبا همه سالمندان با هر شرایط مالی می‌توانند ورزش کنند. استخر‌ها و باشگاه‌هایی که وابسته به شهرداری هستند تخفیف‌های بسیار خوبی را برای این افراد در نظر می‌گیرند. البته برای ورزش کردن همیشه نیاز به حضور در باشگاه ورزشی نیست و سالمندان معلول می‌توانند بسیاری از ورزش‌ها را در خانه انجام دهند.

سالمندان، نابینایی و بازتوانی
       علت نابینایی در سالمندان تا چند سال گذشته دیابت بود ولی در حال حاضر علت اصلی آن بیماری دیابت است که خوشبختانه هر 2 قابل پیشگیری و کنترل هستند. نابینایی به معنای مقدار دید کمتر از یک‌دهم یا عدم درک نور است. وقتی بیمار درک نور ندارد و از نظر علمی هم نمی‌توان کاری برای افزایش بینایی‌اش انجام داد، جنبه بازتوانی مطرح می‌شود. آنچه که چشم‌پزشکان در این مواقع با آن سروکار دارند اصلاح ظاهر چشم نابیناست. نابینایی باعث تغییراتی در بافت چشم می‌شود و برای بسیاری از بیماران به‌خصوص زنان غیر قابل تحمل است. ظاهر ناخوشایند چشم به‌دلیل وجود بیماری‌های چشمی مانند کاهش فشار داخل چشم، چروکیده شدن آن یا تغییر رنگ بخش رنگی چشم به سفیدی است. 4 گزینه برای طبیعی جلوه دادن ظاهر ناخوشایند چشم نابینا وجود دارد؛ مورد اول استفاده از عینک سیاه است که زیاد هم راه‌حل مناسبی نیست. در واقع، همه از نابینایی بیمار مطلع می‌شوند. مورد بعدی استفاده از لنزهای تماسی و رنگی است. این لنزها به نام مردمک سیاه معروف‌اند. لنزهای معمولی باید مردمک شفافی داشته باشند تا فرد بتواند ببیند ولی این لنزها مردمک سیاهی دارند که ظاهر چشم معمولی را ایجاد کند. اطراف لنز نیز به رنگ چشم مقابل است. لنز مردمک سیاه زیبایی نسبتا طبیعی ایجاد می‌کند و تا وقتی فردی به دقت داخل چشم را نگاه نکند و حرکات جزئی چشم هم وجود داشته باشد، قابل تشخیص نیست. گاهی علاوه بر تغییر رنگ چشم چروکیدگی و کوچکی کره چشم هم محسوس است. این افراد به پروتز‌های خارجی، از جنس مواد پلاستیکی خاص نیاز دارند که با توجه به چشم مقابل هر بیمار باید ساخته شوند. چنین پروتزهایی مثل دندان مصنوعی قابلیت جابجایی دارند یعنی می‌توان شب‌ها پروتز را خارج کرد. این پروتزها هم در صورتی که کره چشم حرکت داشته باشد کمی جابجا می‌شوند و شباهت زیادی به چشم طبیعی دارند. مورد چهارم پروتزهای داخلی برای افرادی است که به هر دلیلی دچار تخلیه چشم شده‌اند. چنین پروتزهایی به عضلات چشم متصل می‌شوند تا پروتز با عضلات چشم حرکت کند. این پروتز به تنهایی شکل ظاهر خوبی ندارد و باید از پروتز خارجی مشابه آنچه که توضیح داده شد هم استفاده کرد.

سالمندان، معلولیت و بهداشت دهان و دندان
       همه گروه‌های سنی بهتر است هر سال یکبار به دندان‌پزشک مراجعه کنند تا از نظر وضعیت سلامت دهان و دندان بررسی شوند. این توصیه برای سالمندان هم صدق می‌کند. آنها هم باید همین روند را پیش گیرند اما مشکلی که در سالمندان وجود دارد بالا بودن احتمال بدخیمی در دهان است. البته نیازی نیست تعداد دفعات مراجعه به دندان‌پزشک در آنها افزایش یابد بلکه خودشان یا خانواده باید به این نکته توجه داشته باشند و همیشه حفره دهان را از نظر وجود زخم بررسی کنند. زخم‌هایی که بیش از 10 روز در دهان باقی می‌مانند حتما به بررسی نیاز دارند. سالمندانی که دست و چشم‌های سالمی دارند از عهده این کار برمی‌آیند و می‌توانند هر 2 هفته یکبار نگاهی به حفره دهان‌شان بیندازند ولی مشکل اساسی وقتی است که با سالمند دارای معلولیت ذهنی و جسمی در اندام‌ها به‌خصوص در دست‌ها و نابینایان مواجه هستیم. در این مواقع تنها راه این است که مراقب سالمند وظیفه بهداشت دهان و دندان او را بپذیرد. افراد میانسال معمولا دست دندان مصنوعی هم دارند. دندان مصنوعی باید هر شب از دهان خارج شود تا بافت لثه، استراحت کند. می‌توان دست دندان را با مایع ظرفشویی به خوبی شست و تمیز کرد. افرادی که دست دندان تکه‌ای دارند به 2 مسواک نیاز دارند. با یک مسواک دندان‌های باقیمانده در دهان شسته می‌شود و با مسواک دوم دست دندان مصنوعی. بافت زیر دست دندان را حتما باید مراقب سالمند معاینه کند تا از نبود برآمدگی با زخم اطمینان حاصل شود. برای افراد سالمندی که مشکل ذهنی ندارند ولی ضعف حرکتی در دستانشان دارند، می‌توان مسواک برقی تهیه کرد.

سالمندان، معلولیت و پنومونی
       متاسفانه این مشکل زیاد اتفاق می‌افتد. فرض کنیم فردی اصلا توان راه رفتن ندارد. این فرد به 2 دلیل در معرض پنومونی است؛ خوابیدن در بستر احتمال برگشت آب دهان داخل ریه را افزایش می‌دهد به‌خصوص اگر بیمار مشکل مغزی یا ذهنی هم داشته باشد. علت دوم باز نشدن کافی ریه‌هاست. یعنی هوا در بخشی از ریه رد‌وبدل نمی‌شود و احتمال عفونت بالا می‌رود. البته سیستم ایمنی سالمندان هم ضعیف عمل می‌کند. اولین کار برای این سالمندان، بلند کردن آنها از بستر یا تا حد ممکن تغییر وضعیتشان از خوابیده به نشسته است. مثلا قسمت بالای تخت را 20 تا 30 درجه بالاتر ببرند. این افراد ممکن است توانبخشی تنفسی هم نیاز داشته باشند. این کار در خانه هم امکان‌پذیر است. باید به چنین سالمندانی نحوه نفس کشیدن را آموزش داد. تنفس‌ها باید عمیق‌ باشد. بیمارانی که روی تخت هستند، نباید آنتی‌اسید مصرف کنند. آنتی‌اسیدها، اسید معده را کاهش می‌دهند و باعث فعال شدن میکروب در معده و برگشت همان میکروب‌ها داخل ریه و عفونت در ریه می‌شود.

مادربزرگ‌ها و پدربزرگ‌های عزیز!
       شما می‌توانید عکس‌ها و تجربه‌های خود را با همسالانتان به اشتراک بگذارید. از تلاش‌ها و موفقیت‌های خودتان برایمان بنویسید و عکس بگیرید و همراه با اسم و سنتان ارسال کنید.

پدربزرگی با قلب بزرگ
       پدربزرگم قلب بزرگ و مهربانی دارد و مقید به کار است. برای خانواده و دوستان احترام زیادی قایل است و بسیار به تمیز بودن اهمیت می‌دهد. بخشندگی‌اش زبانزد عام و خاص است. آنقدر در بخشندگی زبانزد است که در مورد ایشان می‌گویند هیچ‌وقت لقمه دهانش مال خودش نیست. ش. خلیل متولد 28 اردیبهشت سال 1309

مدیر مهربان ما
       آقای نحوی مدیر آموزشگاه راهنمایی و رانندگی و فردی فوق‌العاده موفق، باحوصله، منضبط و قانونمند است. پدر و پدربزرگی مهربان است که به خانواده اهمیت می‌دهد و بسیار اهل سفر است. این مدیر مهربان توجه ویژه‌ای به کارمندان خود دارد و از هیچ کمکی به آنها دریغ نمی‌کند.
سید مرتصی نحوی، متولد 1312 
پرتلاش و مهربان
محمد پاسبانیان، 72 ساله، پدر شهید و پدر همسر من هستند. بسیار کم‌حرف، پرتلاش و مهربان است.

هفته نامه سلامت549