کدام گروه از مبتلایان به اوتیسم می‌توانند ازدواج کنند و بچه‌دار شوند؟
ازدواج با اوتیسم
دکتر غلامحسین قائدی
روان‌پزشک، دانشیار دانشگاه شاهد و عضو گروه پژوهشی خانواده و سلامت جنسی
اوتیسم یکی از اختلالات جدی از گروه بیماری‌های رشدی است که از اوایل دوران کودکی ظاهر می‌شود. افراد مبتلا به این اختلال، اغلب در زمینه ارتباط کلامی و غیرکلامی، رفتارهای اجتماعی و فعالیت‌های سرگرم‌کننده مشکل دارند. عامل این بیماری به صورت دقیق مشخص نیست اما به‌نظر می‌رسد نوعی اختلال در سیستم عصبی باعث عملکرد نادرست مغز این افراد می‌شود. متاسفانه آمار اوتیسم روز به روز درحال افزایش است. با این اوصاف، مساله بلوغ جنسی، ازدواج و بچه‌دار شدن مبتلایان به اوتیسم به یکی از دغدغه‌های اصلی خانواده‌ها تبدیل شده است. در «ازدواج و سلامت جنسی» این هفته به مهم‌ترین چالش‌ها در این زمینه و راه‌های برخورد با آنها اشاره خواهم کرد.
نشانه‌های اوتیسم
اوتیسم میان پسرها بیشتر از دخترها دیده می‌شود و علائم آن اغلب قبل از 3 سالگی بروز می‌کنند. به این ترتیب که اوایل والدین متوجه میشوند فرزندشان صحبت نمی‌کند و رفتاری متفاوت از همسن‌و‌سالان خود دارد. گرچه برخی کودکان هم ممکن است در زمان طبیعی شروع به صحبت کنند اما بعد از مدتی مهارت‌های کلامی خود را از دست بدهند. علائم دیگر اوتیسم عبارتند از: ناشنوا به نظر رسیدن، حتی اگر آزمایش شنوایی‌سنجی انجام شده و نتایج آن طبیعی باشد؛ علاقه به رفتارها و بازی‌های تکراری برای مثال
تاب‌خوردن مداوم؛ علاقه غیرطبیعی به بعضی از اشیاء؛ ناراحت شدن در صورت تغییر برنامه معمول زندگی؛ ناتوانی در گفتن اسم و برقراری ارتباط چشمی؛ اجتناب از نوازش و بغل شدن و درخواست کمک؛ حساسیت به نور و صدا و لمس؛ بی‌توجه بودن به درد؛ عادت‌های غذایی عجیب مانند خوردن مقدار کمی از غذاهای مختلف یا مصرف مواد غیرخوراکی مثل گچ و خاک و رفتارهای خودزنی مثل کوبیدن سر به زمین و دیوار یا با دست‌ها.
اوتیسم درمان دارد؟
درمان کاملی برای اوتیسم وجود ندارد اما ترکیبی از درمان‌های خانگی و مدرسه‌ای می‌تواند به بهبود آن کمک کند. این درمان باید شامل رویکردهای مختلفی مانند دارودرمانی، گفتاردرمانی، کاردرمانی جسمی و ذهنی، بازی‌درمانی، اصلاح تغذیه، افزایش مهارت‌های ارتباطی، موسیقی‌درمانی و بهبود عملکرد شناختی باشد. بعضی از این کودکان وقتی بزرگ‌تر میشوند، ممکن است علاقه بیشتری برای ارتباط با دیگران پیدا کنند و کمتر دچار پریشانی شوند. شیوه زندگی برخی نیز تقریبا نزدیک به زندگی سالم و عادی است. با این حال، مشکلات سایر آنها در مهارت‌های زبانی و اجتماعی باقی می‌ماند و طی دوران نوجوانی و بلوغ تشدید می‌شود.
اوتیسم و رفتارهای جنسی
زندگی جنسی بخش مهمی از رشد و سلامت انسان‌ها تلقی می‌شود. تمایلات جنسی، مقوله‌ای فراتر از آمیزش جنسی است. جنسیت به این معناست که فرد در مورد رشد و تحول بدن خود چه احساسی دارد؟ چگونه احساس‌های صمیمانه را درک می‌کند و جذب دیگران می‌شود یا دیگران به او جذب میشوند؟ چگونه درگیر یک رابطه عاطفی می‌شود و آن را تداوم می‌بخشد و در نهایت رفتارهای جنسی و صمیمانه را شکل می‌دهد؟ افراد مبتلا به اختلال‌های رشدی و تحولی از جمله اوتیسم، دقیقا به روشی مشابه با افراد عادی احساسات و اکتشافات جنسی را تجربه می‌کنند اما به کمک بسیار زیادی برای درک بهتر و شکل دادن به تعاملات و ارتباطات اجتماعی، عاطفی، صمیمانه و جنسی نیاز دارند تا در نهایت به بلوغ جنسی برسند.
درک صمیمیت برای مبتلایان به اوتیسم مشکل است
یک فرد مبتلا به اوتیسم همانند هر فرد عادی دیگری ممکن است به برقراری روابط جنسی علاقه‌مند باشد یا نباشد. او همچنین می‌تواند روابط عاطفی و رمانتیک را شکل دهد، روابطی که الزاما با آمیزش جنسی همراه نیستند اما برای بسیاری از این افراد درک تغییرات ظاهری و درونی دوران بلوغ و احساس‌های صمیمانه بسیار دشوار است. آنها نمی‌توانند به راحتی عواطف دیگران را نسبت به خود درک کنند. همچنین قادر به ابراز عاطفی یا جنسی خود نیستند، بنابراین احتمال بیشتری وجود دارد که در یک رابطه ناسالم قرار بگیرند. مهم‌ترین مساله برای این افراد قرارگرفتن در موقعیت‌هایی سالم و ایمن است که با رضایت آنها همراه باشد. منظور از رضایت این است که درباره نوع تجربه جنسی با فرد دیگر احساس مثبتی داشته باشند. منظور از ایمن بودن هم این است که اقدام‌های لازم برای پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های مقاربتی یا بارداری انجام گرفته باشد.
تقویت روابط عاطفی با تصویرسازی
باتوجه به مواردی که ذکر شد، یکی از مهم‌ترین آموزش‌های ضروری والدین به این کودکان، تشریح مفهوم جنسیت و جذابیت جنسی است. در واقع، قبل از اینکه فرد مبتلا به اوتیسم جذب شخصی شود، باید به شکل مناسب در مورد بدن خود، اندام‌های جنسی، لمس و تماس فیزیکی آموزش دیده باشد تا بداند در چنین شرایطی چه درخواست‌هایی از او می‌شود و چه خواسته‌هایی از طرف مقابل خود داشته باشد.
والدین می‌توانند رفتارهای درست را از طریق تصویرسازی به فرزند خود آموزش دهند. این آموزش می‌تواند شامل لمس کردن، نوازش کردن، گوش دادن به حرف‌های فرزند و دعوت از او برای انجام کارهای مشترک باشد تا یاد بگیرد این رفتارها را به روابط عاطفی خود نیز منتقل کند.
حساسیت‌زدایی به لمس و نوازش
لمس و نوازش از مهم‌ترین رفتارهای جنسی در برقراری روابط عاطفی است. چنانچه فرد مبتلا به اوتیسم نتواند احساس خوبی نسبت به نوازش کردن و نوازش شدن یا در آغوش گرفتن پیدا کند، ممکن است در روند تعاملات عاطفی به مشکل بربخورد. در چنین شرایطی والدین و مربی باید از فرایند حساسیت‌زدایی استفاده کنند. به این ترتیب که سعی کنند از طریق تماس فیزیکی به‌خصوص در شرایطی که فرد خوشحال و آرام به نظر می‌رسد احساس خوبی در او ایجاد کنند. سپس باید به آرامی این تماس را افزایش دهند. برای مثال دست یا موهای فرد را برای مدت زمانی کوتاه نوازش کنند، طوری که احساس منفی در او ایجاد نشود. چنین برنامه‌ای می‌تواند به‌طور مرتب تکرار شود و عواطف فرد را تقویت کند تا در نهایت از این حرکت‌ها لذت ببرد. باید درنظر داشت مبتلایان به اوتیسم شرایط بسیار خاصی دارند. در نتیجه باید صبر زیادی داشت و بسیار محتاطانه با آنها رفتار کرد.
اوتیسم و شکست عشقی
افراد مبتلا به اوتیسم در حیطه‌های مختلف زندگی چالش‌های بسیار زیادی خواهند داشت که یکی از آنها تداوم نیافتن روابط عاطفی است. تمام شدن یک رابطه احساسی ممکن است یک‌طرفه یا با توافق هر 2 طرف باشد. مساله مهم زمانی است که رابطه یک‌طرفه تمام می‌شود و مبتلا به اوتیسم همچنان تمایل به ادامه آن دارد. در چنین شرایطی احساس‌ها و هیجان‌های منفی زیادی مانند غم، تنهایی، خشم، عصبانیت و... را تجربه خواهد کرد. این احساس‌ها هر چند طبیعی هستند، مدیریتشان برای این افراد دشوار‌تر است. در این وضعیت انجام فعالیت‌های لذت‌بخش با فرد، صرف وقت بیشتر با او، صحبت کردن درباره آنچه اتفاق افتاده و احساس‌هایی که تجربه می‌کند، کمک کردن به او برای بیان احساس‌هایش به شکل داستان و نقاشی و پرداختن به فعالیت‌های دیگر مانند ورزش می‌تواند بسیار کمک‌کننده باشد.
ازدواج امکان‌پذیر است اما...
زندگی خانوادگی و زناشویی بر مبنای روابط بین‌فردی بنا نهاده شده است؛ از جمله رابطه بین 2 بزرگسال به‌عنوان زن و شوهر، رابطه بین والدین و فرزندان و سایر اعضای خانواده. اوتیسم و دیگر اختلال‌های رشدی و تحولی در این طیف سرشار از چالش‌های ارتباطی و تعاملی هستند و به‌طور کامل زندگی خانوادگی و زناشویی را تحت تاثیر قرار می‌دهند. قطعا ازدواج یک مبتلا به اوتیسم با فردی سالم یا دیگر بیمار اوتیسم امکان‌پذیر است اما سرشار از مشکل‌ها و تعارض‌های ارتباطی و عاطفی خواهد بود. چنین چالش‌هایی به‌طور حتم بر عملکرد فرد در زندگی روزمره و خارج از محیط خانواده مانند شرایط شغلی نیز تاثیر خواهد گذاشت؛ به‌ویژه اگر یکی از زوج‌ها سالم و دیگری به اوتیسم مبتلا باشد. البته این مساله فقط شامل زوج‌ها نمی‌شود، بلکه حضور یک فرد مبتلا به اوتیسم در خانواده خود به تنهایی چالش‌های فراوانی همراه خواهد داشت.
این افراد باید به‌طور مرتب تحت مراقبت و آموزش باشند. آموزش‌ها باید با هدف ارائه شرایطی حداقلی برای برخورداری از یک زندگی نسبتا طبیعی انجام شوند. به‌طور حتم آموزش در ارتباط با آمیزش جنسی چالش‌های فراوانی دارد. گرچه این موضوع را هم باید در نظر داشت که فرد مبتلا به اوتیسم با رسیدن به سنین بزرگسالی تا چه اندازه اختلال تکلم، عقب‌ماندگی ذهنی و مشکل در برقراری روابط اجتماعی خواهد داشت. آن گروه که عقب‌ماندگی ذهنی عمیقی دارند تا آخر عمر زندگی کاملا وابسته‌ای خواهند داشت. گروهی هم که عقب‌ماندگی خفیف تا متوسط دارند، می‌توانند با کمک و حمایت اطرافیان تا حدی درس بخوانند و کارهای ساده انجام دهند، اما بیمارانی که از نظر هوشی و ذهنی مشکل کمتری دارند و طی دوران کودکی و نوجوانی یا در سنین فعلی به خوبی آموزش دیده‌اند، حتی می‌توانند به مرحله‌ای برسند که زندگی خود را تا حدودی به تنهایی و مستقل اداره کنند. گرچه ممکن است همچنان از نظر ارتباطی و کلامی مشکل داشته باشند.
اوتیسم، فرزندآوری و فرزندپروری
از آنجایی که بخش مهمی از ازدواج، برقراری ارتباط و ابراز واکنش و احساس‌های دوسویه است، امکان دارد فرد مبتلا به اوتیسم در این بخش با مشکل مواجه شود و نتواند خواسته‌های همسرش را اجابت کند. بنابراین به نظر نمی‌رسد حتی افراد مبتلا به اوتیسم که مشکل ذهنی ندارند و درباره روابط جنسی آموزش دیده‌اند، ازدواج موفقی داشته باشند. نکته مهم بعدی در مورد باردار شدن این بیماران است. چنانچه فرد از لحاظ فیزیولوژیک مشکلی نداشته باشد، می‌تواند باردار شود. با توجه به اینکه هنوز به‌طور دقیق ژنتیکی بودن اوتیسم ثابت نشده، نمی‌توان این فرض را مطرح کرد که ممکن است این بیماری از طریق ژنتیک به فرزند نیز منتقل شود. با این حال، تربیت فرزند به طور حتم می‌تواند برای پدر و مادر مبتلا به اوتیسم کاری بسیار دشوار و چالش‌بر‌انگیز باشد. در پایان باید یادآور شد اوتیسم، اختلال پیچیده‌ای است و هنوز علت‌های دقیق و روشنی برای آن مشخص نشده است. بنابراین اظهارنظر قطعی در مورد شیوه‌های برخورد با افراد مبتلا، زندگی تحصیلی، شغلی و زناشویی آنها و حتی درمانشان غیرممکن است.
اوتیسم و خطر سوء‌استفاده جنسی
یکی دیگر از چالش‌های مهم در زندگی افراد مبتلا به اوتیسم، احتمال سوء‌استفاده جنسی از آنهاست. این کودکان باید به خوبی آموزش ببینند تا بفهمند کدام روابط عاطفی سالم است و کدام به قصد بهره‌برداری از آنها صورت می‌گیرد. در روابط عاطفی سالم معمولا خانواده و دوستان نزدیک در جریان هستند و از فرد مراقبت می‌کنند. دست دادن، در آغوش گرفتن و روبوسی نیز بخشی از روابط سالم و ایمن تلقی میشوند، اما در روابط با احتمال سوء‌استفاده جنسی، همیشه موضوعی ناراحت‌کننده و آزاردهنده وجود دارد، مثل اصرار زیاد برای بوسیدن یا در آغوش گرفتن فرد و... مبتلایان به اوتیسم همچنین باید آموزش ببینند که هرگونه ابراز عاطفی از سوی شخص دیگر به منزله یک رابطه احساسی نیست، بلکه ممکن است طرف مقابل صرفا برای دوستی پیشقدم شده باشد.
