کابوس و رویای بچه‌ها در گفت‌وگو با دکتر نسرین امیری فوق‌تخصص روان‌پزشکی کودک
می‌گویند خوابیدن یکی از بهترین نعمت‌هایی است که در اختیار انسان قرار گرفته است چون باعث می‌شود انسان جانی تازه و انرژی دوباره‌ای به دست آورد اما همین خواب‌های رنگارنگی که می‌بینیم گاهی برایمان لذت‌بخش هستند و گاهی ترسناک. در «کودکان» این هفته، دکتر نسرین امیری، فوق‌تخصص روان‌پزشکی کودک و نوجوان و عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی درباره حقیقت خواب و رویا در دوران کودکی پاسخگوی سوال‌هایمان شده است.
سلامت: رویا و خواب با یکدیگر تفاوتی دارند؟
بله، آنها کاملا 2 مقوله جدا از هم هستند اما اکثر افراد آنها را یکی می‌دانند. خواب زمانی اتفاق می‌افتد که کودک واقعا تصاویری را دیده است در حالی که رویا بخشی از فانتزی و تخیل ذهنی کودک است. وقتی بچه‌ها از رویاهایشان حرف می‌زنند در واقع مساله‌ای را در ذهنشان پرورش می‌دهند.
سلامت: کودکان از چه زمانی واقعا خواب می‌بینند؟
به‌طور دقیق نمی‌شود سن خاصی را مثال زد، اما می‌توان حدس زد که کودکان 2 تا 3 ساله که در بیداری از رویاهایشان حرف می‌زنند، خواب هم می‌بینند.
سلامت: آیا کودکان دچار کابوس هم می‌شوند؟
بله، بچه‌ها گاهی دچار کابوس هم می‌شوند. کابوس‌های شبانه و وحشت شبانه از آن اتفاق‌هایی است که ممکن است هرگز از ذهن پاک نشود و همه ما با مرور خاطره‌های دوران کودکی یک یا چند کابوس را به خاطر می‌آوریم که آنها را با خود به دوران بزرگسالی آورده‌ایم. کابوس‌های شبانه را اغلب در زمانی از خواب می‌بینیم که مغز بسیار فعال و در حال نظم دادن اطلاعات جدید در حافظه است.
سلامت: آیا والدین باید این کابوس‌ها را جدی بگیرند؟
کودکان اغلب از ? سالگی درگیر کابوس‌های شبانه می‌شوند و این کابوس‌ها در سنین 6-4 سالگی به اوج خود می‌رسد و البته کودکانی که در شرایط اضطراب‌آور، ترسناک و نگران‌کننده قرار دارند، بیشتر در معرض دیدن کابوس‌های شبانه هستند. البته می‌توان گفت کابوس دیدن جزو مراحل رشد کودک و طبیعی است. کودکان ? تا ? ساله اغلب در کابوس‌های خود حیوانات یا موجودات عجیب و غریبی را در خواب می‌بینند که گاهی دنبالشان می‌کنند. والدین باید با آگاهی کامل نسبت به اتفاقی که برای کودک افتاده با او برخورد کنند و او را مطمئن کنند که فقط کابوس دیده و واقعیت ندارد و او را آرام کنند و تا حد امکان از چراغ خواب در اتاقش استفاده کنند تا هنگام بیدار شدن با تاریکی مواجه نشود. اغلب کودکان از کابوسی که دیده‌اند چیزی به خاطر نمی‌آورند اما اگر راجع به آن صحبت کردند، بهتر است والدین با دقت به حرف آنها گوش دهند و آن را جدی بگیرند. توجه کنید که مسخره کردن و دست‌کم گرفتن ترس و وحشت کودک مشکلی را حل نمی‌کند. هرگز نباید به او گفت تو نباید از این چیزها بترسی یا اینکه چرا ترسیدی؟ بهتر است پس از شنیدن خواب به او بگوییم طبیعی است که آدم در خواب از موجودات عجیب و غریب بترسد اما مهم این است که چیزی که دیده خواب بوده و گذراست و دیگر تکرار نمی‌شود. از آنجا که بچه‌ها مرز بین واقعیت و خیال را به درستی تشخیص نمی‌دهند نباید برای آنها از دیو، غول و... قبل از خواب صحبت کرد. داستان‌های تخیلی غیرآموزنده فقط ترس و وحشت آنها را بیشتر می‌کند و والدین نباید به هر چیزی برای به خواب بردن کودک متوسل شوند.
سلامت: آیا والدین باید قصه خواب دیدن کودکانشان را باور و تفسیر کنند؟
به نظر من خواب کودکان برای خود ارزشمند و قابل‌توجه است. البته نه هر نوع خوابی، اما به هر حال بخشی از خواب آنها بازتاب مسائلی است که طی روز برایشان اتفاق افتاده است.
سلامت: بعضی از کودکان آنقدر در رویا و فانتزی‌هایشان غرق می‌شوند که با شخصیت خیالی‌ای که ساخته‌اند زندگی می‌کنند و گویی آن را می‌بینند. برخورد والدین در این شرایط باید چگونه باشد؟
این مساله را می‌توان با بازی‌درمانی و کمک گرفتن از متخصصان امر برطرف کرد اما مساله‌ای که وجود دارد این است که بسیاری از والدین سعی می‌کنند با این موضوع برخورد و احساس کودکشان را سرکوب کنند در حالی که این شیوه کاملا اشتباه است و در نهایت ذوق و خلاقیت کودک از بین خواهد رفت.
سلامت: بهترین روش از دیدگاه شما برای حل این موضوع چیست؟
بهتر است والدین با تخیل یا شخصیت خیالی کودکشان همراه شوند. مثلا اگر کودک می‌گوید مامان یا بابا! ببین من دارم در آسمان پرواز می‌کنم، به جای اینکه او را شماتت یا تمسخر کنند، بگویند چه خوب! من هم همیشه دوست‌داشتم در آسمان پرواز کنم.
سلامت: اما اگر این خیال‌پردازی‌ها از حد خود گذشت و روی شخصیت کودک اثر منفی گذاشت چه باید کرد؟ گاهی این رویاپردازی جنبه دروغگویی و خالی‌بندی هم پیدا می‌کند؟
در این شرایط باید حتما از متخصصان کودک راهنمایی بخواهیم اما در حد اعتدال باید اجازه تخیل به کودک بدهیم.
سلامت: چه باید کرد تا کودکمان خواب راحت و بدون مشکلی داشته باشد؟
والدین باید سعی کنند در ساعت منظمی کودک را بخوابانند و او را بیدار کنند. مثلا می‌توانند برای داشتن ساعت منظم خواب، مجموعه‌ای از کارها را به صورت ثابت و مشخص انجام دهند مثل کتاب خواندن، حمام رفتن یا آهسته صحبت کردن. اتاق خواب مناسبی برای کودکتان تدارک ببینید. اسباب‌بازی دلخواهش را در دسترس قرار دهید. قبل از خواب او را از تماشای فیلم ترسناک منع کنید به‌خصوص اگر سابقه کابوس دیدن دارد. به او اطمینان دهید کابوس‌ها واقعی نیستند و کسی نمی‌تواند در خواب به او صدمه بزند. اگر کابوس دید به او اطمینان دهید کنارش هستید. به او احساس امنیت بدهید و بگویید او را تنها نمی‌گذارید.
پرسش از روان‌پزشک
دکتر محمدرضا خدایی
عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران
چگونه از کابوس دیدن کودکان پیشگیری کنیم؟
مساله‌ای که در مورد خواب و رویا در کودکی می‌توان گفت، این است که در وهله اول خیلی از والدین خواب و رویا را با یکدیگر اشتباه می‌گیرند و به همین دلیل چندان حرف‌های کودکشان را جدی نمی‌گیرند یا با او برخورد می‌کنند، در حالی که باید ابتدا این 2 مقوله را خوب بشناسیم تا بتوانیم به دنیای فانتزی کودکان راحت‌تر قدم بگذاریم.
همه ما در کودکی خیال و آرزوهایی داشتیم که در بزرگسالی برایمان به خاطره تبدیل شدند، بنابراین نباید قصه خواب کودکانمان را مسخره کنیم یا آنها را از تعریف خوابی که دیده‌اند منع کنیم اما گاهی کودکان آنقدر در دنیای خیالی خود فرومی‌روند که بیرون آوردنشان کار آسانی نیست. در این شرایط حتما کودک را نزد یک روان‌شناس کودک ببرید تا با او صحبت کند اما هرگز به هر بهانه‌ای اسم روی کودکتان نگذارید و تخیلاتش را سرکوب نکنید چون برخی از محققان بر این باورند که خیال‌پردازی می‌تواند زمینه‌ساز خلاقیت و موفقیت کودک در بزرگسالی شود چون این تخیلات باعث تجزیه و تحلیل مغزی بیشتری در کودک می‌شود اما اگر می‌خواهید کودکتان از کابوس‌های شبانه رهایی یابد، بهتر است قبل از خواب او را از تماشای کارتون‌های خشونت‌بار منع کنید یا به هیچ‌وجه اسباب‌بازی‌هایی که عجیب و غریب هستند برایش نخرید و به جای آن با اختصاص وقت بیشتر برای کودک با او بازی کنید و حتی نمایش‌هایی را که دوست دارد با یکدیگر در خانه اجرا کنید تا هم احساس امنیت بیشتری پیدا کند و هم در خواب آسوده‌تر باشد.
