طبق آمار سازمان غذا و دارو، مرگ ناشی از مسمومیت‌های دارویی در کشور طی سال‌های اخیر افزایش یافته؛ به گونه‌ای که تقریبا 60 درصد از کل مسمومیت‌ها ناشی از مسمومیت با داروست. اهمیت این قضیه به این دلیل است که بیشتر مسمومیت‌های ناشی از دارو و سموم در کشور تعمدی است. از طرف دیگر، سازمان غذا و دارو هفته اول آبان ماه را هفته پیشگیری از مسمومیت‌ها نامگذاری کرده و با توجه به شعار آن یعنی «با افزایش آگاهی مانع مسمومیت شویم»، در نظر دارد با آگاه کردن مردم آنها را با مخاطرات مصرف نامناسب دارو، سموم، مواد شیمیایی، مواد مخدر و مواد غذایی آشنا کند. بررسی‌های سازمان غذا و دارو نشان می‌دهد مسمومیت در کودکان و آمار مسمومیت با قرص برنج و آفت‌کش‌ها در سال‌های گذشته روند نزولی داشته ولی در مورد مسمومیت با داروها و سموم قضیه متفاوت است. حال پرسش این است که مسمومیت‌های دارویی به چه طریق در کشور افزایش یافته است؟

دکتر طلعت قانع، دبیر ستاد مرکزی دارو و سموم سازمان غذا و دارو در گفت‌وگو با «سلامت» در مورد وضعیت مسمومیت‌های دارویی در کشور توضیح می‌دهد: «بیشتر مسمومیت‌های دارویی با داروهای ضددرد و مسکن‌ها اتفاق می‌افتد و منظور از مسکن‌ها، همان مسکن‌های معمول در بازار است مثل استامینوفن،
ادالت‌کلد و... بعد از مسکن‌ها بیشتر مسمومیت‌های دارویی به‌دلیل مصرف داروهای اعصاب و روان مثل داروهای ضدافسردگی و ضدجنون به وجود می‌آید.»

دکتر قانع با بیان اینکه بیشتر مسمومیت‌های دارویی، تعمدی و به قصد آسیب زدن به خود است، تاکید می‌کند: «بررسی‌های ما نشان می‌دهد مرگ ناشی از مسمومیت با دارو سال‌های گذشته افزایش داشته؛ به‌طوری که در سال 89، بالغ بر 1/9 درصد، در سال 90، بالغ بر 10 درصد، در سال 91، بالغ بر 11 درصد، در سال 92، بالغ بر 2/13 درصد، در سال 93، بالغ بر 4/14 درصد مرگ ناشی از مسمومیت با دارو داشته‌ایم و در سال 94 این آمار به 3/16 درصد رسیده و این آمار نشان می‌دهد مردم آگاهی کافی نسبت به مصرف داروها ندارند.»

مصرف بی‌رویه دارو در کشور

شاید تصورش کمی مشکل باشد ولی همین داروهایی که به صورت عادی مصرف می‌کنیم (مانند آنتی‌بیوتیک‌ها، آنتی‌هیستامین و استامینوفن ساده) نیز می‌توانند باعث مسمومیت شوند. حتی افرادی که داروهای خاصی مصرف می‌کنند (مانند داروهای قلبی و عروقی) نیز ممکن است دچار مسمومیت‌های مزمن شوند اما سوال اینجاست که این مسمومیت‌ها که آمار مرگ و میر ناشی از آن افزایش یافته، در چه صورتی می‌تواند ایجاد شود؟ دبیر ستاد ملی اطلاع‌رسانی داروها و سموم پاسخ سوالمان گفت: «به طور مثال یک دختر خانم جوان 20 ساله بعد از مراجعه به بیمارستان و گرفتن فشارش متوجه شد، فشار خونش به 21 رسیده. وقتی پزشک از او شرح‌حال می‌گیرد، متوجه می‌شود قرص ادالت‌کلد و آنتی‌هیستامین و چند تا قرص دیگر را با هم خورده که یک‌باره فشار خونش افزایش پیدا کرده است. همچنین بسیاری گزارش می‌شود که مثلا یک پزشک برای یک بیمار قلبی و عروقی دارویی را تجویز و به او تاکید می‌کند که این دارو نباید هر روز مصرف شود ولی بیمار به این نکته توجه نمی‌کند و بعد از مدتی با علائم تهوع و استفراغ به پزشک مراجعه می‌کند و دوباره قلبش دچار مشکل می‌شود.»

او با بیان اینکه هر دارویی دوز مصرف متناسب برای هر فردی دارد، تاکید می‌کند: «متاسفانه بسیاری از مردم با توصیه‌های اقوام و همسایه و دوست و آشنا که ادعا می‌کنند با مصرف یک دارو بیماری‌شان درمان شده، خودسرانه این دارو را مصرف می‌کنند، در حالی که ممکن است این دارو برای این بیمار باعث مسمومیت شود. حتی ممکن است بیماری به پزشک مراجعه کند و به او نگوید داروی مسکن ضدالتهاب مصرف می‌کند و پزشک هم دارویی تجویز کند که مصرف همزمان این
2 دارو باعث ایجاد مسمومیت حاد خواهد شد.»

خودسرانه دارو نخورید

دبیر ستاد مرکزی داروها و سموم سازمان
غذا و دارو برای پیشگیری از مسمومیت‌های ناشی از داروها توصیه می‌کند: «برای مصرف هر دارویی حتما با پزشک مشورت کنید و او را در جریان وضعیت جسمی و بیماری‌ها و مصرف داروها قرار دهید. در داروخانه در مورد بیماری‌تان و نوع دارویی که درخواست دارید با داروساز مشورت کنید. از آنجایی که بیشتر مسمومیت‌های دارویی که منجر به فوت می‌شود به‌دلیل مصرف تعمدی دارو یعنی خودکشی است، بررسی‌ها نشان می‌دهد در خانواده‌هایی که حمایت عاطفی اعضای خانواده از همدیگر وجود دارد و اعضای خانواده در برابر مشکلات از یکدیگر حمایت و به هم کمک می‌کنند آسیب زدن به خود مانند خودکشی کمتر است. بنابراین در وهله اول باید داروها و سموم در دسترس نباشد و ثانیا اعضای خانواده باید از یکدیگر حمایت کنند تا در برابر مشکلات قوی باشند و با مشاهده مشکلات، تصمیم به آسیب به خود نگیرند.»

آمارهای سازمان پزشکی قانونی کشور – به عنوان مرجع رسمی اعلام مرگ‌های غیرطبیعی- نشان می‌دهند که مرگ‌ومیر ناشی از مسمومیت‌های دارویی در سال 1393 نسبت به سال 1392 از افزایشی در حدود 4 درصد برخوردار بوده است.

دکتر کامبیز سلطانی‌نژاد، عضو هیات علمی سازمان پزشکی قانونی در گفت‌وگو با «سلامت» با بیان اینکه میزان کل مسومیت‌های منجر به فوت در اثر عوامل دارویی، شیمیایی و مواد مخدر و محرک در سال گذشته در مجموع 5420 مورد بوده است، خاطر نشان کرد: «از این میان، 2434 مورد مرگ در اثر عوامل دارویی و شیمیایی و بقیه در اثر مصرف حاد و مزمن مواد مخدر و محرک بوده است.» دکتر سلطانی‌نژاد با اشاره به آمارهای سازمان پزشکی قانونی کشور که حاکی از وقوع 636 مورد مرگ در اثر مسمومیت حاد با فسفید آلومینیوم (قرص برنج) در کشور در سال گذشته بوده، تاکید کرد: «هر چند این آمار در مقایسه با سال 1392 کاهشی به میزان 8/3 درصد را نشان می‌دهد، با این وجود اتخاد سیاست‌های پیشگیرانه و افزایش آگاهی جامعه و انجام اقدام‌های قانونی برای کاهش هر چه بیشتر این نوع مسمومیت کشنده در کشور بیش از پیش احساس می‌شود.» این عضو هیات علمی سازمان پزشکی قانونی کشور، با اشاره به آمار مرگ و میر ناشی از مصرف مواد مخدر، محرک و عوارض ناشی از آنها در کشور، نیاز به گسترش اقدامات پیشگیرانه در مبارزه با سوء‌مصرف مواد در کشور را ضرورتی اجتناب ناپذیر در کاهش مرگ و میر ناشی از این مواد اعلام کرد.

نگرانی از افزایش مسمومیت‌های ناشی از ترامادول و متادون

بیمارستان لقمان یکی از مراکز درمانی است که به بیماران دچار مسمومیت رسیدگی می‌کند و به همین دلیل می‌تواند اطلاعات قابل توجهی از میزان مسمومیت‌های رایج در کشور ارائه کند. دکتر حسین حسنیان‌مقدم، فلوشیپ سم‌شناسی بالینی و مسمومیت‌ها که عضو هیات‌علمی بیمارستان لقمان نیز هست در گفت‌وگو با «سلامت» نسبت به افزایش مسمومیت با متادون و ترامادول در کودکان و بزرگسالان ابراز نگرانی کرد: «متاسفانه مسمومیت با شربت متادون در کودکان بسیار خطرناک است، در حالی این شربت اغلب توسط والدین به کودکان خورانده می‌شود. در واقع، پدری که مصرف‌کننده مواد است برای ترک باید شربت متادون استفاده کند و برای اینکه این شربت را از اعضای خانواده‌اش پنهان کند، آن را در شیشه آب معدنی یا شیشه شربت‌های سرماخوردگی یا استامینوفن می‌ریزد. بعد مادر هم بی‌اطلاع از این قضیه شربت را به فرزندش می‌خوراند که باعث مسمومیت‌های حادی می‌شود که می‌تواند باعث مرگ هم شود. از سوی دیگر، مصرف بیش از اندازه ترامادول و متادون در بزرگسالان نیز باعث مسمومیت‌های حاد و مرگبار می‌شود.» آن‌گونه که این عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم‌پزشکی شهیدبهشتی عنوان می‌کند شربت متادون در عطاری‌ها به فروش می‌رسد و برخی افراد بیش از اندازه آن را مصرف می‌کنند که عوارض مغزی خطرناکی در پی دارد و فرد را زمین‌گیر می‌کند و حتی می‌تواند مرگ را هم دنبال داشته باشد.

در خانه‌تان داروخانه درست نکنید

یکی از روزهای هفته پیشگیری از مسمومیت‌ها به مسمومیت با سموم و آفت‌کش‌ها اختصاص دارد که در کشور ما نیز مصرف این سموم در محصولات کشاورزی حساب و کتاب خاصی ندارد. دکتر حسنیان خطر مصرف سموم شیمیایی نامناسب در محصولات کشاورزی را مسمومیت‌های مزمن ذکر می‌کند که تاثیراتش در درازمدت مشخص می‌شود: «از آنجا که تاثیر مسمومیت‌های ناشی از سموم در محصولات کشاورزی به‌طور مستقیم و در کوتاه‌مدت مشخص نمی‌شود، کسی آن را پیگیری نمی‌کند و نظارت چندانی بر آن وجود ندارد در حالی که می‌تواند معیار بزرگ‌تری از جامعه را درگیر کند و باعث افزایش شیوع انواع سرطان‌ها در جامعه شود. بنابراین توصیه ما این است که فرهنگ استفاده از محصولات ارگانیک را بین مردم جا بیندازیم تا نظارت بیشتری در مورد این محصولات انجام ‌شود و سالم‌تر باشند.» در پایان دکتر حسنیان با اشاره به هفته پیشگیری از مسمومیت تاکید می‌کند: «هرگز در منزل خود داروخانه درست نکنید چون داروها تاریخ مصرف دارند و بعد از آن تاریخ مصرفشان باعث مسمومیت می‌شود و حتما داروها را با تجویز پزشک مصرف کنید.»