آنچه باید در برنامه غذایی مبتلایان به سرطان در نظر گرف
دکتر حسین ایمانی، متخصص تغذیه، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی
سرطان به تکثیر غیرطبیعی سلول‌های بدن گفته می‌شود و از تجمع سلول‌های سرطانی و تخریب سلول‌های سالم، تومورهایی در بدن به‌وجود می‌آید. به‌طورکلی، زمانی که می‌خواهیم به یک بیمار مبتلا به سرطان، رژیم غذایی بدهیم یا کارهای درمانی او را شروع کنیم، ابتدا نگاهی به آزمایش خون او می‌اندازیم و وضعیت کلی فرد را از نظر میزان سلول‌های قرمز و سفید خونی یا نوع سرطان ایجادشده، مورد بررسی قرار می‌دهیم. معمولا از 3 راه درمانی با نام‌های شیمی‌درمانی، پرتودرمانی و جراحی برای درمان انواع سرطان‌ها کمک می‌گیرند که داشتن تغذیه سالم در بهبود روند درمان هرکدام از این روش‌ها، بسیار موثر است. رابطه تغذیه در درمان یا حتی ابتلا به سرطان‌ها به قدری پررنگ است که عوامل تغذیه‌ای را به‌عنوان عامل ابتلا به یک‌سوم از سرطان‌ها در جهان اعلام کرده‌اند.
نکته مهم این است که در طول شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی، امکان آسیب‌‌دیدن سلول‌های سالم هم وجود دارد. به‌همین دلیل هم ابتلا به عوارض ناشی از شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی مانند بی‌اشتهایی، تغییرات وزن بیمار (افزایش یا کاهش وزن)، مشکل‌های دهان و دندان، تغییر حس چشایی و بویایی، ایجاد حالت تهوع و استفراغ، اسهال، یبوست، خستگی و کاهش توان بدنی می‌تواند برای این گروه از بیماران پیش بیاید و در تمام این موارد، مدیریت برنامه‌های غذایی بیماران، نقش برجسته‌ای در بهبود شرایط درمانی آنها خواهد داشت. البته باید توجه داشته باشیم به‌دلیل متفاوت بودن نوع عوارض ایجادشده در بیماران مبتلا به سرطان، نوع درمان و رژیم‌درمانی آنها هم متفاوت خواهد بود.
روشی برای درمان بی‌اشتهایی ناشی از شیمی‌درمانی
یکی از شایع‌ترین عوارض شیمی‌درمانی و سایر درمان‌های مربوط به سرطان، ابتلا به بی‌اشتهایی در بیماران است. اطرافیان این بیماران باید با رعایت نوع تغذیه انتخابی و اصلاح عادت‌های غذایی چنین بیمارانی، به آنها در رفع تهوع و کاهش وزن ناشی از آن کمک کنند. اولین قدم در اصلاح الگوی غذایی بیماران مبتلا به سرطان، افزایش وعده‌های غذایی و کم کردن حجم آنهاست.
این بیماران باید برای کاهش تهوع یا استفراغ ناشی از شیمی‌درمانی و افزایش اشتهای خود، مصرف سوپ‌های رقیق را در برنامه غذایی‌شان بگنجاند، مایعات را همراه غذای خود مصرف نکنند، با استرس غذا نخورند و اگر دچار کاهش وزن ناشی از تهوع شده‌اند، برای افزایش پروتئین و کالری در برنامه غذایی‌شان از شیر خشک کمک بگیرند و به شیر یا حتی غذای خود، کمی شیر خشک بیفزایند. آنها باید خامه یا روغن‌های گیاهی مفید مانند روغن زیتون، کنجد یا هسته انگور را هم در برنامه غذایی‌شان بگنجانند یا کره بادام‌زمینی که خوراکی پرکالری و مغذی‌ای است را برای میان‌وعده‌ها به‌عنوان یک محرک اشتها به رژیم غذایی خود اضافه کنند، البته اگر به بادام‌زمینی حساسیت نداشته باشند. ضمن اینکه هرچه آب مصرفی بیماران مبتلا به سرطان خنک‌تر باشد، حالت تهوع آنها هم کمتر و هرچه آب گرم‌تر باشد، مشکل تهوع بیمار هم بیشتر خواهد شد. مصرف غذاهای کم‌چرب و پرهیز از مصرف غذاهای تند و ادویه‌دار هم راه دیگری برای رفع تهوع بیماران مبتلا به این مشکل است.
بایدها و نبایدهای مصرف مکمل‌ها
معمولا مصرف انواع مولتی‌ویتامین‌ها در برنامه غذایی بیماران مبتلا به سرطان وجود دارد اما اگر این بیماران دچار کم‌خونی هم باشند باید از مصرف مکمل‌های معمولی اسیدفولیک خودداری کنند. مکمل اسیدفولیک در ساختار تشکیل DNA سلول‌های سرطانی یا تکثیر و تشکیل سلول‌های سرطانی نقش دارد. از این‌رو، بیماران مبتلا به سرطان و کم‌خونی به‌هیچ عنوان نباید از مکمل‌های معمولی اسید فولیک استفاده کنند. این بیماران باید از فرم احیاشده این مکمل که در ساختار و چرخه تشکیل سلول‌های سرطانی شرکت نمی‌کند و می‌تواند باعث رفع کم‌خونی بیماران مبتلا به سرطان هم شود، کمک بگیرند. از طرف دیگر، پرتودرمانی برای تخریب سلول‌های سرطانی باعث ایجاد رادیکال‌های آزاد در بدن می‌شود. به همین دلیل توصیه به مصرف مکمل‌های آنتی‌اکسیدانی مانند
ویتامین‌های C و E برای این بیماران، همواره مطرح است. بیمارانی که دچار کاهش اشتهای قبل از شیمی‌درمانی هستند هم می‌توانند از مکمل‌های مولتی‌ویتامین حاوی روی برای افزایش اشتهایشان کمک بگیرند. بیمارانی هم که می‌خواهند قبل از شیمی‌درمانی اقدام به مصرف مولتی‌ویتامین کنند باید این مکمل‌ها را با معده پر و بعد از مصرف یک وعده سبک از کربوهیدرات‌ها مانند نان‌ها و ماکارونی‌های سبوس‌دار استفاده کنند.
... و اما غذاهای مقوی و سنگین
گاهی برخی از افراد برای تقویت بیماران مبتلا به سرطان خود از غذاهای حجیم و سنگین استفاده می‌کنند. بیشتر این غذاها مانند دل و جگر یا کله‌پاچه، چرب و پرکالری هستند و می‌توانند جلوی کاهش وزن این بیماران را بگیرند اما به‌دلیل چربی بالا و هضم سختی که دارند، نباید بیشتر از هفته‌ای یک مرتبه توسط چنین بیمارانی مصرف شوند. به‌علاوه، بیمارانی که حالت تهوع یا استفراغ دارند هم باید برای پیشگیری از تشدید مشکل خود، از مصرف این خوراکی‌ها بپرهیزند.
اصول مصرف میوه و آبمیوه
سوال دیگری که معمولا برای بیماران تحت شیمی‌درمانی یا اطرافیان آنها پیش می‌آید، این است که آیا آنها مجاز به مصرف میوه‌های خام هستند یا تنها باید آبمیوه و کمپوت مصرف کنند؟
پاسخ این سوال، کمی پیچیده است و به شرایط بیمار بستگی دارد. به‌عبارت ساده‌تر، اگر بیمار دارای قدرت بلع و هضم خوبی باشد و در خوردن انواع مواد غذایی مشکلی نداشته باشد، می‌تواند میوه‌های سالم را به‌صورت خام اما به شکل پوره یا نرم‌شده مصرف کند. این در حالی است که بیماران مبتلا به سرطانی که در ایزوله معکوس قرار دارند، اجازه مصرف هیچ نوع میوه و سبزی خامی را ندارند.
تعداد گلبول‌های سفید این بیماران به شدت پایین آمده و بدنشان به‌دلیل ضعف سیستم ایمنی، بسیار نسبت به بیماری‌های مختلف از جمله بیماری‌های عفونی، حساس شده است.
از این‌رو، مصرف هر نوع ماده خام و نیمه‌خامی مانند تخم‌مرغ عسلی، عسل، میوه‌ها و سبزی‌های خام (و آب آنها) یا گوشت‌های نیم‌پز و کبابی برایشان ممنوع است. این بیماران می‌توانند از میوه‌های تمیز و کاملا شسته که پخته شده‌اند، استفاده کنند یا کمپوت میوه بخورند. به‌طور کلی، رعایت ایمنی غذایی در بیماران مبتلا به سرطان که تحت شیمی‌درمانی هستند و سیستم ایمنی بدنشان به‌شدت ضعیف است، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.
برخی از بیماران مبتلا به سرطان‌های گوارشی هم مجبور به برداشتن بخشی از معده یا روده خود می‌شوند و به‌همین دلیل هضم مواد جامد برای آنها سخت و غیرقابل تحمل است. از این‌رو، بیماران مبتلا به سرطان‌های گوارشی باید به‌جای مصرف میوه‌ها و سبزی‌های خام و جامد، آب انواع میوه و سبزی‌ها را براساس کالری تعیین‌شده مورد نیاز خود در برنامه روزانه‌شان بگنجانند. بیماران مبتلا به سرطانی هم که دچار آفت‌های دهانی ناشی از درمان می‌شوند یا مشکل‌های دهان و دندان پیدا می‌کنند، باید ترشح بزاق دهان خود را به حد مطلوبی برسانند. این حد مطلوب می‌تواند با مصرف آب مرکبات ترش یا مایعات خنک تامین شود.
