دکتر حمیدرضا پوراعتماد رئیس پژوهشکده علوم‌شناختی دانشگاه شهید بهشتی از تربیت کودکان اوتیستیک می‌گوید
نیاز بچه‌های اوتیسم به مربی سایه
سمیه مقصودعلی
مدرسه‌ها باز شده و بسیاری از والدین خوشحال‌اند که فرزندشان پا به عرصه تعلیم و تربیت می‌گذارد اما کم نیستند والدینی که به‌دلیل مشکل کودک خود مهر خود را با غم و غصه‌ها آغاز کردند و نمی‌خواهند فرزندشان به مدارس خاص فرستاده شود. گفت‌وگوی ما با دکتر حمیدرضا پوراعتماد به همین بهانه است که یکی از همراهان «سلامت» در نامه‌اش از مشکلات کودکش برای ورود به کلاس اول گفته: «فرزندم را دوباره‌ها به پیش‌دبستان فرستادم چون دلم نمی‌خواهد او که فقط کمی کندتر از همسالانش است به مدرسه غیرعادی برود.»
سلامت: آیا واقعا ایجاد مدارس اوتیسم و فرستادن این بچه‌ها به آنها به نفعشان است؟
قطعا نه، خوشبختانه یکی از نقاط‌قوت دولت فعلی مساله ساماندهی سلامت است و کارهای خوبی انجام شده اما متاسفانه هنوز هم بسیاری از مسائل در کشور ما فرهنگ‌سازی نشده و جای کار دارد. یکی از این مسائل که باید هرچه سریع‌تر مورد توجه مسئولان قرار گیرد بحث اوتیسم و لزوم حضور کودکان اوتیستیک با شناخت بالا در جامعه و در مدارس عام است. ایجاد مدارس اوتیسم تهدیدی برای آینده این کودکان است.
سلامت: اما آیا این بچه‌ها می‌توانند به مدارس عادی بروند؟
اگر شناختشان کامل شده باشد، چرا که نه.
اوتیسم نوعی اختلال عصبی روان‌شناختی و رشدی است که در آن کودکان از 3 بعد اجتماعی و ارتباطی (یعنی مهارت در برقراری ارتباط با گروه همسالان)، شناخت هیجان‌ها و بیان آن و مهارت‌های شناختی (یعنی مشکل توجه و حافظه و تمرکز و رفتارهای اضافه) دچار مشکل می‌شوند. در سنین پایین یعنی قبل از 3 سالگی وقتی کودک تشخیص اوتیسم می‌گیرد، می‌توان از طریق آموزش‌های انفرادی در خانه و به کمک مادر مشکل‌های رفتاری-شناختی او را تا حدودی حل کرد به نحوی که در سن مدرسه کودک حتی از همسالان خود هم از نظر شناختی بهتر است. این کودک مهارت‌های پیش‌دبستان و دبستان را کسب کرده و تا حدودی توجه دارد و می‌تواند سرکلاس بنشیند اما برای ارتباط‌های اجتماعی مهارت ندارد. تنها دلیل این موضوع نیز حضور نداشتن کودکان در اجتماع است.
سلامت: یعنی به‌دلیل نداشتن همین مهارت کودکان اوتیستیک را باید در مراکز خاص نگهداری کرد؟
نه، متاسفانه اطلاعات و دانش عمومی نسبت به اوتیسم در کشور ما پایین است و آحاد جامعه و آموزش و پرورش ابتدایی این وظیفه را متقبل نشده و نپذیرفته‌اند که کودکان اوتیستیک با شناخت بالا اگر در جمع حضور یابند مشکل‌هایشان حل می‌شود. این ناآگاهی و مسئولیت‌‌ناپذیری در کنار هم و مهم‌تر از آن همکاری نکردن والدینی که کودک اوتیستیک آنها نسبتا بهبود یافته باعث شده دانش عمومی در رابطه با اوتیسم بالا نرود و امید به بهبود و احساس مسئولیت وجود نداشته باشد. متاسفانه ما ایرانی‌ها فردگرا و در نهایت خانواده‌گرا هستیم. همه چیز را برای فرزند خود می‌دانیم و می‌پسندیم. باید این فرهنگ را عوض کنیم و بیاییم حرف بزنیم که بچه من روی طیف اوتیسم بوده با او کار کردم و الان به مدرسه آمده. چقدر خوب می‌شود اگر آموزش و پرورش مدارس را به پذیرفتن کودکان اوتیستیک ملزم کند و روی میز هر مدرسه‌ای اطلاعیه‌ای در مورد اوتیسم وجود داشته باشد تا والدین و اولیای مدرسه در مورد آن بدانند. متاسفانه اگر کودک اوتیستیک را از جامعه دور کنیم، به مرور گوشه‌گیر می‌شود و به جای آنکه نیروی مولد باشد مصرف‌کننده خواهد شد. در جامعه ما هنوز کودکان اوتیستیکی که از لحاظ شناختی- رفتاری بدون مشکل هستند و باید در جامعه حاضر شوند تا ضعف‌هایشان کمتر شود، پذیرفته نمی‌شوند. این در حالی است که در تمام دنیا این کودکان با یک همراه یا مربی سایه در جامعه حاضر می‌شوند تا بتوانند به تدریج خود را با اجتماع سازگار کنند و مهارت‌ها را بیاموزند.
سلامت: مربی سایه کیست؟
معلم سایه فردی است که اوتیسم را می‌شناسد، مدتی مربی اوتیسم بوده و آموزش‌های مربیگری اوتیسم را دیده است. این فرد قاعدتا باید روان‌شناسی خوانده باشد، شخصیت باز و منعطف داشته و برون‌گرا باشد. وی باید کودک را در محیط‌های اجتماعی مثل مهد یا مدرسه همراهی کند و در هفته‌های اول کودک را آرام نگه دارد تا متوجه دنیای اطرافش شود. در ماه‌های اول کودک باید در محیط عادی با کودکان دیگر همگن شود. ممکن است کودک در این مدت ارتباط تنگاتنگی با دیگر کودکان برقرار نکند اما به محض اینکه با گروه همسالان ادغام شد باید مهارت‌های ارتباطی را به او آموخت. کودکان اوتیستیک در بازی‌های قاعده‌مند که استدلال اجتماعی حکم می‌کند کندتر عمل می‌کنند. معلم سایه در این شرایط باید سرعت کودک را به دیگر کودکان برساند و به مرور که کودک توانست داد و ستد اجتماعی کند نقش خود را کمرنگ کند و به مرور حذف شود.
سلامت: کدام کودکان مربی سایه می‌خواهند؟
کودکان اوتیستیک، کودکان مبتلا به تاخیرهای رشدی، کودکان با اختلال‌های یادگیری و کودکان مبتلا به بیش‌فعالی به معلم سایه نیاز دارند. مهارت معلم سایه برای تمام این کودکان یکسان نیست. معلم سایه، به یک کودک اوتیستیک روابط اجتماعی و به کودک بیش‌فعال خودکنترلی را می‌آموزد.
سلامت: چرا جامعه ما پذیرای مربی سایه نیست؟
واقعیت این است که اوتیسم در کشور ما سیاسی شده است. در رسانه برای اطلاع‌رسانی در مورد اوتیسم کودکی که اوتیسم شدید دارد‌نشان داده می‌شود، یا موردی که در دوران کودکی آموزش کافی ندیده و کنار اوتیسم مشکل‌های دیگری مثل تاخیر هوشی یا صرع دارد نشان می‌دهند اما واقعیت این است که نباید تنها روی این عده تمرکز کرد زیرا در این شرایط برداشت جامعه منفی خواهد شد. به همین دلیل است که تا به کسی می‌گوییم فرزند شما روی طیف اوتیسم است گارد می‌گیرد. درصد زیادی از کودکان اوتیستیک این‌گونه نیستند و بالای 70 درصد کودکان اوتیستیکی که آموزش می‌بینند به مدارس عادی راه می‌یابند و حتی وارد مدارس استعدادهای درخشان می‌شوند. بیایید نگاه خودمحور و فرهنگ اشتباهمان را اصلاح کنیم و به حقوق دیگر کودکان همانند حقوق فرزندانمان احترام بگذاریم.
