یک گزارش میدانی از حادثه جانکاه حج در گفت‌وگو با نواب شمس‌پور امدادگر اعزامی سازمان هلال احمر به مراسم حج
فاجعه منا به روایت امدادگر هلال‌احمر
دکتر فاطمه خالقی
... و این مرگبارترین حادثه حج بود
• سال 1987: رژیم آل‌سعود دست به کشتار حجاج عمدتا ایرانی زد که به راهپیمایی آرام و به دور از خشونت «اعلام برائت از مشرکین» در طول مناسک حج واجب پرداخته بودند. در این واقعه275نفر از حجاج ایرانی، 85 عربستانی از جمله نیروی پلیس و 45 نفر از حجاج دیگر کشورها کشته و شماری نیز زخمی شدند.
• سال 1990: بر اثر ازدحام جمعیت در تونل منتهی به مسجدالحرام و افتادن حجاج زیر دست و پای دیگران،1426نفر کشته شدند اما اینها پایان کار نبود.
• سال 1994: به علت ازدحامی که هنگام خروج حجاج از منا، روی پل جمرات روی داد،270 زائر جان خود را از دست دادند. مقامات عربستان بعدها مدعی شدند که تغییرهایی را برای جلوگیری از بروز حوادث مشابه انجام داده‌اند تا چنین حوادثی تکرار نشود اما 4 سال بعد در سال1998بار دیگر حادثه‌ای مشابه تکرار شد که در نتیجه آن 118 نفر از حجاج بیت‌ا...الحرام جان باختند.
• سال 2004: در روز عید قربان حادثه‌ای در منطقه رمی‌جمرات اتفاق افتاد که به شهادت 244 حاجی و مجروح شدن ده‌ها نفر دیگر انجامید. هرچند مقامات عربستانی با رخ دادن هرکدام از این اتفاقات تنها به عذرخواهی و پرداخت غرامت می‌پرداختند اما سریال این فجایع ادامه داشت.
• در سال 2006: حادثه مشابهی روی داد و بر اثر ازدحام جمعیت در ورودی شرقی پل رمی‌جمرات، 345 نفر کشته و289نفر زخمی شدند. حاکمیت عربستان که سعی داشت بی‌کفایتی خود را در تکرار این حوادث انکار کند، علت اصلی این حادثه را اصرار زائران برای حمل اسباب و اثاثیه خود هنگام رمی اعلام کرد. البته به این اتفاقات می‌توان آتش‌سوزی سال 1997 در منا که در آن 340 حاجی به شهادت رسیده و 1500 نفر دیگر نیز زخمی شدند و فروریختن یک هتل 8 طبقه در سال 2006 که منجر به کشته شدن 76 زائر، که همگی از قاره آسیا بودند، را نیز اضافه کرد.
• در سال 2015: در روز جمعه 20 شهریورماه که مصادف با 11سپتامبر بود، سقوط یک دستگاه جرثقیل باعث کشته‌شدن 107 نفر و مجروح شدن 238 نفر شد که اکثر جانباختگان از اتباع کشورهای هند، پاکستان، اندونزی و ایران بودند. در میان زخمی‌شدگان این حادثه، نام15زائر ایرانی هم دیده می‌شود و 11 ایرانی نیز جزو کشته‌شدگان هستند... و بالاخره همزمان با عید سعید قربان امسال نیز رسانه‌ها خبر کشته‌شدن بیش از 4700 حاجی را در رمی جمرات اعلام کردند.
همه ساله پیش از برگزاری حج تمتع زیرساخت‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزاری کشور برای انجام هرچه امن‌تر و سالم‌تر این مناسک به‌روزرسانی می‌شود. امسال نیز با توجه شرایط دشوار منطقه و نا‌آرامی‌های پیرامونی سعی فراوانی برای این امر مهم به کار گرفته شد. پیش از آغاز عملیات حج تمتع امسال آگاهی‌بخشی و آموزش‌ها برای محورهایی مثل:
• بهداشت در حج و سفرهای زیارتی
• پرستاری در حج و سفرهای زیارتی
• بیماری‌های شایع در حج و سفرهای زیارتی
• جنبه‌های فقهی پزشکی حج و سفرهای زیارتی
• مدیریت خدمات سلامت در حج و زیارت
• آموزش و پژوهش سلامت در حج و زیارت
پیشگیری و کنترل عفونت در موارد احتمالی یا قطعی آلودگی با کرونا ویروس و شیوه مراقبت و مدیریت بالینی موارد احتمالی ویروس جدید در نظر گرفته شد اما گویا همه این تلاش‌ها در سایه بی‌تدبیری و بی‌مسئولیتی طرف سعودی رنگ باخت. برای بررسی و تحلیل ابعاد این فاجعه به امید یافتن راهی برای جلوگیری از حوادث مشابه با نواب شمس‌پور، امدادگر و پژوهشگر مرکز پزشکی حج و زیارت هلال احمر کشور که خود در حج امسال حضور داشتند، گفت‌وگو کرده‌ایم.
سلامت: حج یک اتفاق ناگهانی نیست، دستگاه‌های برنامه‌ریز و مجری تمام سال برای هماهنگی وقت دارند ولی چه موضوعی حج امسال را از سال‌های گذشته متفاوت می‌کرد؟
برنامه‌ریزی عملیات حج به‌ویژه در بخش سلامت همیشه یکی از اصول اساسی و پایه‌های اصلی اجرایی حج سالم و امن بوده و مشکلاتی مانند سن بالای زائران، بیماری‌هایی مانند قلبی، تنفسی و... و مسائل بهداشتی همیشه دغدغه اصلی برنامه‌ریزان حج بوده اما حج امسال از همان روزهای آغازین قبل از شروع عملیات تمتع، ویژگی‌های خاص و متفاوت خود را نسبت به سال‌های گذشته نشان می‌داد.
سلامت:منظورتان چه مواردی است؟
مواردی مانند تهدیدات گروه‌های تروریستی مانند داعش نسبت به حمله به مکه، بمب‌گذاری در مساجد شیعیان در عربستان، بدگمانی‌های حجاج ایرانی نسبت به دولت سعودی پس از اتفاقات ماجرای جده و تعطیلی عمره، آتش‌افروزی سعودی‌ها در یمن، مواجه بودن با گرمای شدید هوا و شیوع بیماری کروناویروس در عربستان.
سلامت: با توجه به تمام این 6 ویژگی آیا راهی برای پیشگیری از اتفاقاتی که افتاده نبوده است؟
شما توجه کنید که مثلا وقوع حادثه سقوط جرثقیل به صحن مسجدالحرام و کشته شدن زائران در حج امسال (1394)، متفاوت بودنش را نسبت به سال‌های قبل نشان می‌دهد. یعنی اتفاقاتی که واقعا پیش‌بینی و مقابله با آن از سوی تیم پزشکی و اجرایی حج امکان نداشت.
سلامت: گویا امسال بیشتر از هر سالی سایه امنیتی بر حج سایه انداخته بود.
بله، همیشه برخوردها با ایران و ایرانیان در هاله‌ای از برخوردهای سلیقه‌ای و سیاسی قرار داشته ولی امسال فضای امنیتی حاکم نیز از همان روزهای اول خاطر حجاج به‌ویژه ایرانیان را آزرده می‌کرد.
سلامت: ممکن است به نمونه‌هایی از این رفتارها اشاره کنید؟
ضبط لپ‌تاپ‌ها و تبلت‌های زائران در فرودگاه و تحویل ندادن آنها تا چند روز و رمزگشایی و گاهی خراب کردن آنها، کارشکنی در برگزاری مراسم دعای کمیل که با تدبیر نماینده ولی‌فقیه و سرپرست حجاج ایرانی و رئیس سازمان حج و زیارت انجام شد را نیز باید به دغدغه‌ای مسئولان در حج امسال اضافه کرد.
سلامت: اجازه بدهید به فاجعه منا بازگردیم. با توجه به اینکه شما در مکه هستید ممکن است برای خوانندگان ما روشن کنید که آیا مسئولان اجرایی حج و گروه پزشکی کشورمان نمی‌توانستند از این حادثه جلوگیری کنند؟
نه، اصلا چنین چیزی امکان نداشت. برای اینکه موضوع روشن شود لازم است بدانید که مِنا (مِنی)، محلی است در یک فرسخی شهر مکه که بیشترین اعمال حج در آنجا انجام می‌شود. رمى‌جمرات در منا از مهم‌ترین ارکان اعمال ایام تشریق است و در 3 روز متوالی در این مکان انجام می‌شود. از دیگر وظایف زائر در منا ذبح قربانى است که توسط نائب و در قربانگاه انجام می‌شود. به عبارت دیگر، بیشتر اعمال آنچه حج تمتع نامیده می‌شود در این منطقه باید انجام شود. ازدحام جمعیت در این منطقه در این روزها طبیعی و ذاتی مراسم است و قابل پیشگیری نیست. باید برای آن برنامه‌ریزی شود.
سلامت: چگونه برنامه‌ریزی می‌شود؟
با طلوع سپیده‌دم، حجاج از مشعر وارد سرزمین منا می‌شوند اما براساس فقه شیعی، زنان و سالمندان می‌توانند در مشعر وقوف نکنند و شبانه وارد منا شوند و همان شب نیز برای سنگ زدن به رمی‌جمرات بروند. این موضوع از مهم‌ترین دلایل تعداد کم زنان آسیب‌دیده بین مجروحان حادثه بود که اگر زنان نیز حضور داشتند، بار این مصیبت برای هموطنان دوچندان می‌شد. البته بانوان اهل سنت بین مجروحان و آسیب‌دیدگان این فاجعه حضور داشتند.
سلامت: از زمان حضرت ابراهیم (ع) این مناسک اجرا می‌شود! چطور چنین فاجعه‌ای در قرن بیست و یکم قابل توجیه است؟
بله، درست می‌فرمایید. اصلا قابل‌توجیه نیست. بنا به گفته مهندس اوحدی، رئیس سازمان حج و زیارت در اولین روز از برگزاری مراسم رمی‌جمرات که زائران از تمام کشورها به سوی محل برگزاری مناسک می‌روند، در ساعت ? صبح اعلام شد 2 مسیر را بسته‌اند و زائران تنها از 3 مسیر می‌توانند به رمی‌جمرات بروند و همین موضوع ازدحام جمعیت را زیادتر می‌کند در حالی که پیش‌بینی عبور یک‌ونیم میلیون زائر باید انجام می‌شد. در نهایت حجاج ایرانی و آفریقایی نیز در یک مسیر قرار می‌گیرند.
سلامت: آیا این هم‌مسیری و بی‌نظمی‌های زائران باعث ایجاد این فاجعه شده است؟
نه، اصلا این‌طور نیست که زائران ایرانی و آفریقایی بی‌نظمی کرده باشند، بلکه روز عید قربان، تدابیر امنیتی در مسیرهای اصلی حجاج به شدت افزایش یافت و تمام مسیرهای فرعی مسدود شدند. ضمن اینکه ردیف سربازان مسلح در 2 طرف مسیرها مستقر شدند و فضای تردد حجاج به شدت کاهش یافته و محدود شده بود.
تدابیر امنیتی سعودی‌ها باعث شد ازدحام جمعیت در مسیر 204 به شدت افزایش یابد و از آنجایی که در چندصد متر مانده به پل بزرگراه فهد، سرعت حرکت حجاج کم می‌شود و راه دررو و مسیر دیگری در نزدیکی آن وجود ندارد، در همان ساعات نخستین صبح انتهای خیابان 204 مملو از جمعیتی شد که لحظه به لحظه به تعداد آنها افزوده می‌شد. از سوی دیگر، حجاجی که از خیابان 223 حرکت می‌کردند نیز به تقاطع 204 می‌رسیدند و سیل جمعیت در آن نقطه 2 برابر می‌شد. در این شرایط، نیروهای امنیتی که مسیرهای فرعی را بسته بودند، مسیر 215 را نیز که تنها راه دررو حجاج بود، مسدود کردند تا امنیت ساختمان امنیتی - نظامی انتهای خیابان تهدید نشود. ضمن اینکه مسیر 215 به خیابان سوق‌العرب منتهی می‌شود که 2 مقر امنیتی در آن قرار دارد و نیروهای امنیتی راه را بسته بودند و مایل نبودند جمعیت زیادی در آن خیابان حضور داشته باشد.
سلامت: بعد چه اتفاقی افتاد؟
لحظاتی پس از این اقدام، جریان حرکت حجاج که به کندی صورت می‌گرفت، در نزدیکی‌های پل فهد متوقف شد و این در حالی بود که موج حاجیان پشت سر همچنان رو به جلو حرکت می‌کرد. یک بن‌بست ایجاد شد و عده زیادی در این بن‌بست گرفتار شدند. جمعیت مثل سیل که به مانع برخورد می‌کند و به عقب پس می‌زند، به عقب پس خورد. کسانی که گرفتار شده بودند، تحت فشار شدید قرار می‌گرفتند. علاوه بر این، برابر گفته‌های شاهدان عینی حادثه و کارشناسان امنیت شهری نیروهای امنیتی سعودی عامل اصلی فاجعه محسوب می‌شوند.
غلبه فضای امنیتی بر اقدامات امداد و نجات
دکتر طاهر درودی
پزشک حاضر در مراسم حج
بعد از ورود به محدوده مرکزی حادثه، شرایطی به وجود آمد که همه ایستادند و مسیر عبور قفل شد. شدت ازدحام به گونه‌ای بود که نه می‌شد یک قدم جلو رفت و نه یک قدم به عقب برگشت. وضع اسفناکی بود؛ گرما و فشار جمعیت لحظه به لحظه بیشتر می‌شد. تشنگی طاقت‌فرسایی بر حاجیان عارض شده بود. موجی از وحشت بین مردم ایجاد شد. برخی با نفس‌های بریده فریاد می‌زدند و دنبال راه گریزی بودند. خیلی‌ها می‌گویند اشهدمان را خواندیم و تقریبا کسی نبود که چنین احساسی نداشته باشد؛ عده‌ای به‌خصوص آفریقایی‌های تنومند تصمیم به نجات خود گرفتند و با هل دادن دیگران به قصد هجوم‌بردن به سمت چادرها و بالا رفتن از آنها، استرس را در مردم بیشتر کردند. کاروان‌های اطراف نیز درهای خود را بسته بودند. ضعف و بی‌حالی، تنگی تنفس به دلیل فشار خردکننده بر قفسه سینه سبب شد در این بین عده زیادی زیر دست و پا بیفتند. عده‌ای قصد برگشت داشتند. گروهی هم دست در دست هم گره کرده و قصد بازگشت نداشتند. عده‌ای به در و دیوار پناه برده بودند و برای بالارفتن و رفتن روی خیمه‌های منا تلاش می‌کردند اما گرمای هوا و تعریق زیاد توان جسمی بیشتر افراد را ربوده بود. برخی کاروان‌های مصری درها را باز کردند و عده‌ای نجات پیداکردند. برخی هم توانستند از نرده‌ها بالا بروند ولی خیلی‌ها زیر دست و پا ماندند. چند نفر در حلقه اصلی زمین خورند و هر لحظه بر شعاع این ریزش‌ها افزوده می‌شد. نجات یکدیگر هم به علت تعریق زیاد و لیز خوردن دست‌ها از هم امکان‌پذیر نبود. شاهدان عینی نیز از بی‌تحرکی پلیس می‌گفتند و اینکه پلیس عربستان تنها نظاره‌گر این ماجرا بود و هیچ کمکی نمی‌کرد. فضای اطراف نیز کاملا امنیتی و مجاری مسدود بود و مسیر شلوغ و مسدود امکان رسیدن آمبولانس‌ها را نیز فرآهم نمی‌آورد. از ورود نیروهای امدادی هم از اطراف به محل حادثه جلوگیری می‌شد. معدود نیروهای مردمی در صحنه آب و خوراک می‌ریختند و برخی جانی دوباره می‌گرفتند. بعد از مدتی ماشینی آب‌پاش آمد و آب‌پاشی را آغاز کرد و برخی وضعشان اندکی بهبود می‌یابد. تخلیه افراد به کندی صورت می‌گیرد. امدادرسانی نیز همچنین. نیروهای پلیس از افراد با سن کم و بدون تجربه و پختگی لازم هستند و این بی‌کفایتی و بی‌تجربگی در نحوه برخورد با بحران خود را به خوبی نشان می‌دهد. کمترین آمادگی و آموزش‌دید‌گی در نیروهای عربستانی مشاهده نمی‌شود، به‌طوری که پس از آنکه با تاخیری چند ساعته در صحنه حاضر شدند، تنها به انتقال کشته‌ها پرداختند و نحوه جابجایی کشتگان و افراد نیمه‌جان به گونه‌ای بود که بسیاری از مجروحان بین کشته‌ها زنده‌زنده مرگ دلخراش را تجربه می‌کردند. سخنان افرادی که عصر برای شناسایی جنازه‌ها به مناطق مختلف رفته‌اند از نفس‌های واپسین مجروحان و استفراغ خون حکایت دارد. اتفاق تقریبا ساعت ? و ?? دقیقه صبح افتاد ولی نیروهای امدادی و پلیس سعودی ساعت ? عصر نبض مرده‌ها و مجروحان را می‌گرفتند. بعدازظهر نیروهای باتجربه و مسن‌تر وارد صحنه شدند که البته کمی به جمع کردن صحنه کمک کرد. عملیات چنان به کندی صورت گرفت که سعودی‌ها تا ساعت 12 شب مشغول جمع‌آوری جنازه‌ها بودند. یکی از زائران می‌گوید: «هوا بسیار گرم بود و جمعیت به سمت فنس‌ها می‌رفتند، التماس کردیم اما آنها باز نمی‌کردند. آرام‌آرام انرژی‌ها تحلیل رفت و آن اتفاق اسفناک افتاد. من خودم 3 بار زمین افتادم که بار سوم بیهوش شدم و بعد از به هوش آمدن، خود را در یک چادر الجزایری دیدم.»
وی می‌افزاید: «بعد از یک ساعت از حادثه، مردم فنس‌ها را پاره کردند و برخی از فنس‌ها و میله‌ها بالا رفتند. باورم نمی‌شود که موضوع غیرعمدی بوده و خطای انسانی باشد.»
آنچه با چشمان خود دیدم
نواب شمس‌پور
امدادگر اعزامی سازمان هلال احمر به مراسم حج امسال
ساعت نزدیک 12 ظهر با دوربین فیلمبرداری‌ای که مخفی کرده بودم، همراه پرسنل امدادی وارد محل حادثه شدم. تصور آن همه پشته‌هایی که از پیکر کشته‌ها ایجاد شده بود، واقعا برایم غیرممکن بود. سریع به مرور اجساد پرداختم. برخی اجساد لای نرده‌ها گیر کرده بودند. اجساد زیادی روی هم تلنبار شده بود. بارها در کتب مدیریت بحران حوادث ناشی از تجمعات انبوه را خوانده بودم اما اینکه چطور آدم‌ها در یک مکان تجمع کنند و چنین اتفاقی بیفتد تا این حد برایم قابل‌تصور نبود. هنوز وسط خیابان 204 جو امنیتی حاکم بود و عده‌ای از کارگران شروع کرده بودند به جمع‌آوری اجساد. کمی فیلمبرداری کردم. کسی کاری نداشت. در همان موقع از داخل چادر 2 نفر آفریقایی اشاره کردند به من و با اشارات دست یک مجروح ایرانی را نشانم دادند. به سمت مجروح رفتیم. دکتر طباطبایی، مسئول سلامت کاروان مرکز پزشکی حج و زیارت و معاون مرکز پزشکی هم با من بود. از اول شروع حادثه در صحنه بود و کمک‌رسانی می‌کرد. با توجه به اینکه آقای اینانلو، مسئول روابط عمومی در منا به سر می‌برد، من مکه بودم و شب قبل با کاروان وقوف اضطراری که متشکل از بیماران بود، برای انجام مناسک راهی عرفات و مشعر شده بودیم. هنگامی که به بیمارستان مکه رسیدیم نزدیک ساعت 5 صبح بود بنابراین در مکه بودم و بعد از رسیدن اولین گروه مجروحان به بیمارستان مکه راهی منا شدم. به هر ترتیب شرایطی فراهم کردیم که مجروحی را که نسبتا هم سنگین‌‌وزن بود و دچار شکستگی شده بود با برانکارد به سمت آمبولانس‌های ایرانی که در خیابان کناری برای انتقال مجروحان بود، بردیم. جنازه‌ها را یکی‌یکی از گوشه و کنار جمع می‌کردند و روی برانکارد در خیابان بعد از وقوع محل حادثه می‌گذاشتند. علامت کاروان گلستان نقش زمین بود. دوباره شروع کردم از اجساد ایرانی عکس گرفتن و اسم یادداشت کردن. دکتر هم رفت که چند نیروی کمکی برای یادداشت اسامی بیاورد. کارت برخی افراد کنده شده بود ولی از چهره‌ها معلوم بود ایرانی‌اند. با خود گفتم به هر حال توکل به خدا. فیلم و عکس گرفتن خیلی می‌تواند به شناسایی کمک کند. دل را به دریا زدم و از برخی اجساد که چهره ایرانی داشتند عکس گرفتم. دوربین را پنهان کردم و به سمت اجسادی آمدم که روی برانکارد ردیف کرده بودند. یکی‌یکی شروع کردم به یادداشت اسامی از روی کارتشان. نیروهای کمکی هم آمدند. هنوز این سمت خیابان امنیتی‌ها زیاد نشده بودند و بیشتر عمال مشغول جابجا کردن جنازه بودند. آب زیادی هم راه افتاده بود. بچه‌ها شروع به نوشتن اسامی کردند. در این هنگام یکی از بچه‌ها گروه گفت: «اینا ایرانین و کارت ندارن. می‌تونی یه عکس ازش بگیری.» هنوز دوربین را بیرون نیاورده بودم که سیلی از ماموران به سمتم آمدند. دوربین را گرفتند و چون هنوز من را در حال فیلمبرداری ندیده بودند با خودم کاری نداشتند هرچه به آنها اصرارکردیم که این دوربین برای شناسایی هویت اجساد است فایده نداشت و می‌گفتند هویت بعدا. خلاصه اصرار بیش از حد فایده نداشت و به دوستان گفتم: «حداقل تا اینها به ما سرگرمند به نوشتن اسامی ادامه بدین.» مرا از صحنه حادثه بیرون کردند. بیرون از صحنه کانتینرهای بزرگی آورده بودند که قفسه‌بندی داشت و اجساد را می‌گذاشتند داخل آن و می‌بردند. به ماموری که دوربین را ضبط کرده بود مراجعه کردم اما اصرار فایده‌ای نداشت. کم‌کم دیگر بچه‌های امدادگر را نیز از صحنه حادثه اخراج می‌کردند. کلا فضای امنیتی بر جو امدادی غلبه کرده بود. اجازه ورود نمی‌دادند. بعدازظهر معلوم شد یکی از امدادگران به نام آقای ضرابی مشغول امدادرسانی به افرادی بود که بالای یک چادر گرفتار شده بودند و لپ‌تاپ هم همراه داشته. او چنین می‌‌گفت: «بعد از اینکه داشتیم چند نفر هندی و ایرانی رو پایین می‌آوردیم آب کولر که داغ بود رو صورتمون گرفت و بعد چشام جایی رو نمی‌دید. در همون لحظه تبلت هم زنگ زد تا اومدم جواب بدم 2 نفر مامور گرفتند و بردنم به جرم فیلمبرداری. یک روز بازداشت طول کشید.» خدا را شکر کردم. به هر حال وقتی آقای ضرابی که عکسی هم در تبلتش نبود 2 روز فقط به جرم داشتن تبلت تو بازداشت بود. با این همه فیلم و عکس معلوم نبود سعودی‌ها حالا حالا‌ها ولمان می‌کردند.
آنها به این 10 دلیل گناهکارند
1. آمار بالای کشته‌ها در برابر مجروحان نشان از بی‌کفایتی مدیریت بحران عربستان است.
2. هیچ پیش‌بینی لازمی برای مسیر منا تا رمی جمرات نکرده‌اند. محلی که 11 ماه از سال سکونتی در آن نیست و به راحتی می‌توانند همه مسائل را پیش‌بینی کنند و کارهای لازم را انجام دهند.
3. موضوع تجمعات انبوه: برخی از اقدامات باید قبل از حضور جمعیت انجام شود. این اقدامات همچنین به طراحی مهندسی مکان تجمع انبوه و مسیری که جمعیت متحرک در آن روان می‌شود نیز مرتبط است. همچنین برآوردی از جمعیتی که مقرر است از مسیر مشخص شده در زمان خاص عبور کنند.
4. پیش‌بینی وقوع حوادث طبیعی و آسان‌ساخت از مواردی است که در مکان تجمع و مسیر روان شدن جمعیت باید مورد توجه قرار گیرد. همچنین باید راه‌های ویژه و اضطراری برای ورود و خروج نیروهای امدادی در نظر بگیرند. بارها به موسسات و دولت عربستان در این خصوص تذکر دادیم که بیمارستان‌های مرجع برای چنین ماموریتی آماده شوند.
5. بیمارستان‌های سعودی هنوز برای امداد، نجات و درمان آماده نیستند.
6. همچنین باید مکان‌هایی که تیم‌های موقت درمانی در آن استقرار یابند و افرادی که قدرت آرام کردن و کنترل جمعیت را داشته باشند در تمامی مکان‌ها استقرار می‌یافت.
7. امروز با استفاده از حجم جمعیت، سرعت و ظرفیت گذرگاه می‌توان به خوبی ورودی‌ها و خروجی‌ها را تنظیم کرد. بالگردهایشان که دائم در حال پرواز بود، چه کرد؟ حتی ساده‌ترین کارهای امدادی را هم انجام ندادند.
8. در اتاق‌های کنترل با دوربین‌های متعدد تصاویر لحظه‌ای می‌توانند کامل کنترل کنند. در حادثه سقوط جرثقیل نیز گفتیم به هر علتی این اتفاق افتاده باشد، خبط و خطای سعودی‌ها آشکار است. اگر سقوط به علت خرابکاری باشد، یک خطای امنیتی است و اگر به علت باد باشد، یک خطای ایمنی.
9. ناتوانی در هدایت و کنترل جمعیت، برآورد نادرست از حجم جمعیت، ناتوانی در کنترل ازدحام، ضعف در کنترل ترافیک، ناتوانی در ارائه خدمات فوریتی پزشکی میدانی در زمان مناسب و استفاده از آنها، مهم‌ترین ضعف‌های سعودی‌ها در مدیریت این حادثه بود.
10. سعودی‌ها اصلا اجازه کمک‌رسانی به دیگر کشورها را ندادند. نیروهای نظامی و انتظامی تنها به قدر کفایت و برای کنترل عبور و مرور، کنترل نظم و امنیت میدان است تا نیروهای امدادی بتوانند با سهولت بیشتری کارشان را انجام دهند، نه اینکه خود به مانعی برای عملیات امدادرسانی تبدیل شوند. آنها سریع محیط‌های امدادرسانی را بستند و این در حالی است که به جای استفاده نیروی خوب آموزش‌دیده و مجرب، حتی در پلیس ترافیکشان هم از نوجوانان استفاده کرده بودند.
