8 کارکرد اجتماعی مناسک سوگواری در ماه‌های محرم و صفر
هق‌هق ما حق‌حق است
دکتر محمدمهدی لبیبی
جامعه‌شناس و استاد دانشگاه
در ماه محرم و صفر با شهادت امام حسین(ع) و یارانش، رحلت پیامبر اسلام(ص)، رحلت امام رضا(ع) و امام حسن مجتبی(ع) مواجه هستیم. مصادف شدن رحلت ائمه در ماه محرم و صفر باعث شده این 2 ماه جزو ماه‌های عزیز و عزا برای ما ایرانیان باشد. مسلمانان شیعه ایرانی سال‌های سال است که حرمت این 2 ماه را حفظ می‌کنند اما چرا بعد از قرن‌ها هنوز محرم و صفر اینقدر برای ما ایرانیان عزیز است؟ اصلا راز ماندگاری محرم و صفر از کجا نشات می‌گیرد؟
1. جشن‌های میلاد و عزاداری‌های وفات بزرگان دینی مختص شیعیان است و کمتر بین برادران اهل تسنن، جشن ولادت ائمه و عزاداری‌هایی مانند تاسوعا و عاشورا دیده می‌شود. البته این رسوم مذهبی به خلقیات و روحیات ایرانی‌ها نزدیک است. در رسوم ما نیز چنین بزرگداشت‌هایی نسبت به اقوام و خویشان دیده می‌شود. این موضوع به مراتب درباره ائمه معصومین(ع) و بزرگان دین جلوه بیشتری پیدا می‌کند.
2. این ماه‌ها تاثیر زیادی در زندگی اجتماعی مردم دارد. در ماه محرم و صفر خواستگاری و ازدواج و جشن‌هایی که توام با شادی است برگزار نمی‌شود. حتی افرادی که جشن تولدشان با این 2 ماه مصادف می‌شود جشن را به تعویق می‌اندازند و حرمت این ماه‌های عزیز را حفظ می‌کنند اما یک خاصیت پنهانی در این ماه‌ها وجود دارد و آن اینکه مردم را از محیط خانه به بیرون می‌کشاند. افراد به مساجد می‌روند و در هیات‌های عزاداری حاضر می‌شوند و ارتباط بیشتری با هم پیدا می‌کنند. حتی دیدار افراد با یکدیگر می‌تواند زمینه‌ساز بعضی از آشنایی‌ها باشد. اگر نگاهی به گذشته تاریخی داشته باشیم بعد از محرم و صفر میزان ازدواج به 2 دلیل بسیار بالا بود؛ دلیل اول اینکه همه مردم در این 2 ماه دست نگه می‌داشتند و ازدواج جوانان به بعد از این 2 ماه موکول می‌شد و دوم اینکه افراد در مراسم روضه و... در مساجد با هم آشنا می‌شدند و دختری را می‌پسندیدند و نشان می‌کردند ولی در آن ماه از ازدواج صحبتی به میان نمی‌آمد تا اینکه بعد از محرم و صفر شرایط برای خواستگاری و ازدواج مهیا می‌شد. البته هنوز هم کماکان چنین وقایعی ادامه دارد ولی به شدت گذشته نیست.
3. در ایام محرم، همکاری دسته‌جمعی بین مردم دیده می‌شود. تدارکات و رفتن به استقبال محرم از چند روز قبل، چسباندن پارچه‌های عزا به در و دیوار و برپا کردن تکیه‌ها توسط مردان و تهیه غذا، خرما و چای توسط خانم‌ها در منزل از جمله کارهایی هستند که در کمتر مراسمی در جاهای دیگر دنیا دیده می‌شود. فضای ماه محرم و صفر مردم را دور هم جمع و مشارکت جمعی ایجاد می‌کند. این 2 ماه ارزش معنوی والا و کارکرد مثبتی برای ما دارد.
گرچه این همکاری‌ها در ماه‌های عزا و سوگواری صورت می‌گیرد ولی شور و شوق زیادی بین مردم ایجاد وخلاء‌ها را پر می‌کند. جامعه‌شناسان غربی یکی از خلاء‌های جامعه غرب را نبود مناسک مذهبی می‌دانند. البته گاهی در کلیسا‌ها مراسم بسیار محدودی دیده می‌شود ولی این مراسم عمدتا انفرادی هستند و مشارکت زیادی در آن دیده نمی‌شود. حتی جشن کریسمس نیز خیلی کوتاه است و ویژگی جمع‌های خانوادگی ما را ندارد.
4. سوگ و گریه و زاری عزاداران در ماه محرم و صفر متفاوت از ناراحتی و گریه‌ای است که در طول سال ممکن است وجود داشته باشد. این گریه کاملا هدفمند است و عزاداران برای موضوع خاص و فردی ارزشمند اشک می‌ریزند. در واقع، در دل عزاداران حسی است که این کار توام با نوعی ثواب است.
5. بعد از پایان ظهر عاشورا که تقریبا شور اولیه جمعیت فروکش می‌کند، افسردگی و ناراحتی در مردم دیده نمی‌شود، بلکه شعف و رضایت را مشاهده می‌کنیم. این شعف، شادی و سرخوشی نیست بلکه احساس درونی مثبتی است نسبت به کاری که انجام شده است. غم و اندوه در محرم و صفر به آرامش درونی تبدیل می‌شود و افراد کاملا این حس را دارند که انگار باری از روی دوش آنها برداشته شده است.
6. محرم و صفر کارکرد دینی، همبستگی، همکاری و مساعدت و کنار هم جمع شدن افراد، کمک کردن به هم و انجام کارهای دسته‌جمعی، ایجاد شادی و نشاط معنوی و تقویت روان دارد. البته دهه اول ماه محرم و دهه آخر ماه صفر فضای سنگینی دارد و در این فواصل فضای شعف به شدت این 2 دهه نیست.
7. همه جای دنیا اسطوره‌ها حالت تقدس دارند. اسطوره‌ها از نظر انسانی همیشه قابل تکریم‌اند. وقتی وارد فضای دینی می‌شویم، بحث انسانی سرجای خودش باقی می‌ماند و بحث دینی هم به آن اضافه و اسطوره تکمیل می‌شود. مثلا جوان‌های ما از مرام حضرت ابوالفضل(ع) حس غرور پیدا می‌کنند. جوانمردی حضرت ابوالفضل(ع) در جوامع امروزی کمرنگ است و گمشده ماست. گمشده‌ها و جوانمردانی مانند حضرت ابوالفضل(ع) گرچه همیشه همراه انسان‌ها هستند ولی در ماه محرم به افراد نزدیک‌ترند و حضورشان لذت‌بخش‌تر. جایگاه ائمه ما الهی است و نزدیک شدن به آنها آرامش را تقویت می‌کند. محرم و صفر به خیلی از ابعاد زندگی ما مرتبط است. همه افراد در هر گروه سنی و هر جنسی سهمی از این ماه دارند و فضای این 2 ماه نیاز جامعه ماست.
8. در طول تاریخ ایران و بعد از دوره قاجار مراسم عزاداری محرم و صفر به شکل کنونی درآمد. قبل از دوره قاجار مراسم پراکنده‌ای در این ماه‌ها و عزاداری‌هایی دیده می‌شد. ناصرالدین‌‌شاه جزو اولین شاه‌هایی بود که اجازه برپایی هیات‌های مذهبی را در ماه محرم داد. سینه‌زنی، درست کردن علم و زدن پارچه سیاه به در و دیوار از دوره قاجار به بعد پا گرفت. البته خرده‌فرهنگ‌ها هم در آن تاثیر داشت. هر کسی در طایفه و روستای خود به تناسب باورهای باطنی محرم و صفر را تفسیر می‌کرد و نتیجه آن را در شهرهای مختلف ایران با تنوع در عزاداری مشاهده می‌کنیم. مثلا نوع عزاداری در تهران و خراسان با نوع عزاداری در خوزستان متفاوت است. در بعضی از شهرها محله‌ها تفکیک می‌شوند. گاهی کل شهر یک جا تجمع می‌کنند. مثلا در شهرستان زنجان بیشترین تجمع را در یک محل می‌بینیم و تکیه‌ای وجود ندارد.
سلام بر حسین و لعنت بر یزید نیز جمله‌های مهمی بودند که در زمان قاجار شکل گرفتند. آن زمان آب لوله‌کشی نبود. یکی از کارهای مهمی که مردم انجام می‌دادند تهیه بشکه‌های آب تمیز بود تا مردم از آن سیراب شوند. روی بشکه‌ها نوشته شده بود: «سلام بر حسین و لعنت بر یزید.»
از دوره قاجار به این طرف خورش قیمه به‌عنوان غذای عزا اعلام شد. این رسم تا سال‌های سال و حتی در دوره ما هم باقی مانده است ولی در سال‌های اخیر این رسم کمی رعایت نمی‌شود و انواع غذاها را در عزاداری می‌بینیم.
