دکتر زهرا عبداللهی مدیر دفتر بهبود تغذیه وزارت بهداشت از پیشرفت‌های تغذیه‌ای ایران در 15 سال اخیر می‌گوید:
گرسنگی‌مان نصف شد، چاقی‌مان 2 برابر!

مهدیه آقازمانی

معمولا وقتی صحبت از 850 میلیون گرسنه در جهان می‌شود، ناخودآگاه، گرسنه‌های آفریقایی، کارتن‌خواب‌ها و آوارگان جنگی در ذهنمان مجسم می‌شود اما شاخصی که سازمان جهانی بهداشت بر مبنای آن تعداد افراد گرسنه را برآورد می‌کند، به شاخص سوءتغذیه مربوط می‌شود. کشور ما بحران‌های زیادی مانند جنگ را پشت سر گذاشته و در 20 تا 30 سال پیش وضعیت مناسبی در زمینه پایش سوءتغذیه نداشته ولی امروز با گذر از بحران‌ها، شاخص‌های سوءتغذیه در آن بهبود یافته‌ است، به‌طوری که در آخرین نشست فائو، از ایران به‌دلیل موفقیت‌هایش در کنترل گرسنگی تقدیر شده است. ایران در میان 129 کشور جزو 72 کشوری بوده که تعداد گرسنگانش را به نصف رسانده و در میان کشورهای خاورمیانه رتبه چهارم را کسب کرده است. در مورد برنامه‌هایی که اجرایشان توانسته نام ایران را در زمره کشورهای مهارکننده گرسنگی قرار دهد، با دکتر زهرا عبداللهی، متخصص تغذیه و مدیر دفتر بهبود تغذیه جامعه وزارت بهداشت گفت‌وگو کردیم.

سلامت: معمولا تصوری که عوام از گرسنگی دارند، دسترسی نداشتن به غذای مناسب است. شاخص بین‌المللی که براساس آن گرسنگی سنجیده می‌شود، چیست؟

فائو در سال 1992 یعنی حدود 20 سال پیش، اولین کنفرانس بین‌المللی تغذیه را برگزار کرد و در آنجا از کشورهای مختلف خواست تا در یک دوره 10 ساله گرسنگی را به نصف برسانند. براساس آمارهای جهانی در دنیا، 850 میلیون گرسنه وجود دارد و در این کنفرانس کشورهای مختلف متعهد شده‌اند که آمار گرسنگی و سوءتغذیه را کاهش دهند. دومین کنفرانس بین‌المللی تغذیه یک ماه پیش، بعد از حدود 20 سال برگزار شد که 129 کشور جهان در آن حضور داشتند. در این نشست ایران به‌عنوان یکی از موفق‌ترین کشورها در زمینه کاهش گرسنگی معرفی شد و از آن به بعد هم اگر کنفرانسی در این زمینه برگزار شود، این دستاورد‌ها اعلام می‌شود. در حقیقت منظور از گرسنگی، سوءتغذیه است و شاخصی که بر مبنای آن تعداد گرسنه‌ها برآورد می‌شود سوءتغذیه کودکان زیر 5 سال است و میزان کم‌وزنی، کوتاه‌قدی و لاغری کودکان زیر 5 سال شاخصی است برای تعیین وضعیت گرسنگی در هر کشور.

سلامت: چرا سوءتغذیه فقط در این گروه سنی مورد توجه قرار گرفته در حالی که در گروه‌های مختلف سنی هم می‌تواند اهمیت داشته باشد؟

سوءتغذیه یکی از شاخص‌های گرسنگی است و در بحث امنیت غذایی در سطح خانوار، زمانی که در خانه به هر دلیل که عمده آن فقر است، غذای کافی و مناسبی وجود نداشته باشد، کودکان زیر 5 سال بیش از سایر گروه‌های مختلف سنی در خانواده صدمه می‌بینند.

سلامت: لطفا در مورد وضعیت کشورمان در زمینه گرسنگی یا همان سوءتغذیه کودکان زیر 5 سال توضیح دهید.

ما از سال 74 بررسی‌هایمان را شروع کردیم که مشخص شد 20 درصد کودکان زیر 5 سال کوتاه‌قدی دارند و کم‌وزنی شیوع 6/16 درصدی داشت. در یک دوره زمانی 15 ساله یعنی تا سال 89 که آخرین مطالعه کشوری در این زمینه انجام و نتایج آن درسال 90 منتشر شد، میزان کوتاه‌قدی از 20 درصد به 8/6 درصد رسید و کم‌وزنی از 6/16 به 4 درصد کاهش پیدا کرد. در واقع ایران جزو معدود کشورهایی است که توانست در این بازه زمانی با اقدامات مداخله‌ای و بین‌بخشی سوءتغذیه کودکان را کاهش دهد و در حال حاضر سوءتغذیه کودکان زیر 5 سال دیگر مشکل اصلی و عمده ما تلقی نمی‌شود.

سلامت: منظورتان این است که در حال حاضر این شاخص‌ها در حد مطلوب است و نیازی نیست آنها را ارتقا بدهیم؟

منظور من این است که دیگر سوءتغذیه همانند گذشته مشکل اصلی تغذیه در کشور به شمار نمی‌رود ولی این بدان معنا نیست که باید برنامه‌هایمان را در این زمینه رها کنیم. از طرفی، هنوز در برخی نقاط محروم کشور سوءتغذیه کودکان زیر 5 سال وجود دارد مثلا در سیستان‌وبلوچستان میزان کم‌وزنی از متوسط کشوری که 4 درصد است، خیلی بیشتر است و تقریبا 2 تا 3 برابر از این رقم بیشتر برآورد می‌شود. در استان‌های ایلام و کهگیلویه ‌و بویراحمد نیز ما هنوز در زمینه سوءتغذیه مشکل داریم. در حال حاضر مشکل اصلی ما، اضافه وزن و چاقی کودکان است به گونه‌ای که در دو دهه‌ای که سوءتغذیه کاهش پیدا کرده، چاقی و اضافه وزن 2 برابر شده است.

سلامت: چه اقدام‌هایی باعث کاهش سوءتغذیه در کشور شد؟

برنامه‌هایی که ما از سال 74 شروع کردیم، برنامه‌های مداخله‌ای و بین‌بخشی با محوریت استانداری‌ها بود؛ یعنی استانداری هر شهر باید مسئول اجرایی برنامه در شهر خود می‌شد. در این بین وزارت جهاد کشاورزی و بازرگانی نیز به ما کمک کردند تا برنامه‌ها را پیش ببریم.

ابتدا خانه‌های بهداشت را مجهز کردیم و بهورزان به مادران یاد می‌دادند که چگونه غذای کمکی برای کودکشان درست کنند. کودکانی که اختلال‌های رشد داشتند، از طریق پایش رشد شناسایی می‌شدند و با کمک کمیته امداد، سبد غذایی برایشان تعریف می‌شد و رایگان در اختیار آنان قرار می‌گرفت که این کار هنوز هم ادامه دارد. آموزش و مشاوره تغذیه برای مادران در خانه‌های بهداشت را از طریق کارشناسان آموزش‌دیده، برقرار کردیم که این اقدام نیز هنوز ادامه دارد. علاوه بر این، طرح مکمل‌یاری هم اجرا شد تا کمبود ریزمغذی‌های ضروری جبران شود. در مدارس نیز به معلم‌ها آموزش دادیم تا اصول درست تغذیه را یاد بگیرند. علاوه بر آن، در کلاس‌های نهضت سوادآموزی نیز به‌وسیله آموزشیارها به زنان اصول تغذیه صحیح و اهمیت آن، آموزش داده شد.

سلامت: شما به همکاری وزارت بازرگانی و جهاد کشاورزی اشاره کردید، کمک آنها در چه زمینه‌ای بود؟

بخشی از بحث امنیت غذایی را با بهورزان در خانه‌های بهداشت پیش بردیم و بخش دیگر با کمک وزارت جهاد کشاورزی، به گونه‌ای که خانواده‌ها را برای احداث باغچه‌های خانگی تشویق کردیم و از کارشناسان وزارت جهاد کشاورزی خواستیم بذر رایگان در اختیار آ‌نها قرار دهند تا در باغچه‌شان سبزی و صیفی بکارند. از طرفی، بحث عرضه و توزیع غذا نیز اهمیت داشت به همین منظور در مناطقی که مردم دسترسی کمتری به لبنیات، حبوبات، گوشت و... داشتند، از همکاران وزارت بازرگانی خواستیم تا از طریق تعاونی روستایی زمینه دسترسی مردم به این مواد غذایی ضروری را فراهم کنند.

سلامت: با توجه به اینکه گفتید مشکل اصلی دیگر سوءتغذیه و گرسنگی نیست، آیا این برنامه‌ها هنوز به‌ویژه بعد از طرح تحول سلامت ادامه دارد؟

بله، اگر وقفه‌ای در این برنامه‌ها ایجاد شود، دوباره شاهد افزایش سوءتغذیه خواهیم بود. در حال حاضر مکمل‌یاری، پایش رشد کودکان و آموزش مادران و بسیاری از برنامه‌های دیگر ادامه دارد و طی سال‌های اخیر بسته خدمتی ما کامل‌تر شده است. با اجرای طرح تحول سلامت، کارشناس مراقب سلامت باید مراقب تغذیه کودک باشد و با تاکید ویژه بر تغذیه با شیر مادر و آموزش غذای کمکی سالم مطابق با اصول تغذیه‌ای و همچنین مکمل‌یاری ادامه دارد. ما نیز نظارت داریم که در سطح شبکه‌های درمانی حتما دستورالعمل‌ها اجرایی شوند مثلا مکمل‌ها به موقع توزیع شوند، حتما کارت پایش رشد برای بچه‌ها صادر شود و در برنامه کودک سالم مراقبت‌های تغذیه‌ای انجام بگیرد.

سلامت: با توجه به مشکل اضافه وزن و چاقی که به آن اشاره کردید، چه برنامه‌ای برای کنترل آن دارید؟

از آنجا که ما افزایش 2 برابری چاقی را در کودکان در سال‌های اخیر شاهد بودیم از سال گذشته دستورالعمل کنترل وزن را در کودکان تهیه کردیم که امسال در 8 دانشگاه در حال اجراست و همان‌طور که سوءتغذیه تحت کنترل و نظارت ما قرار گرفت، در مورد چاقی نیز باید کاری کنیم که اضافه وزن بچه‌ها کنترل شود چون معمولا اضافه وزن از کودکی شکل می‌گیرد و فرد در نوجوانی و بزرگسالی نیز چاق خواهد بود که به دنبال آن دیابت، چربی خون، فشار خون و بیماری‌های قلبی و عروقی را به دنبال خواهد داشت.

نگاه دوم

دکتر مجید حاجی‌فرجی

رئیس انستیتو تحقیقات علوم تغذیه و صنایع غذایی کشور

نگران استان‌های جنوب و جنوب غرب‌ هستیم

نتایج آخرین مطالعه ملی بررسی سوءتغذیه در کودکان زیر 5 سال در کشور نشان می‌دهد که ما در دنیا از نظر کنترل گرسنگی با شاخص سوءتغذیه در کودکان وضعیت خوبی داریم اما همچنان نگرانی‌هایی در استان‌های کویری جنوبی و جنوب غربی مانند سیستان و بلوچستان و هرمزگان وجود دارد به گونه‌ای که کوتاه‌قدی و کم‌وزنی کودکان زیر 5 سال در این مناطق مشاهده می‌شود. این مساله به شرایط اقلیمی، اقتصادی و جغرافیایی مربوط است و مهم‌تر آنکه مردم این مناطق عمدتا فقیر هستند.

در حال حاضر میانگین کشوری سوءتغذیه در کشور دو علت دارد؛ دریافت زیاد انرژی از نظر درشت‌مغذی‌ها و دوم کمبود برخی ریزمغذی‌ها. یکی از این ریزمغذی‌ها ویتامین D است. این ویتامین در جذب کلسیم موثر است و بسیاری از بیماری‌های غیرواگیر مانند دیابت با کمبود آن در ارتباط هستند. ما از 10 سال پیش در انستیتو تحقیقات تغذیه مطالعه روی ویتامین D را شروع کردیم، متوجه شدیم در بچه‌های دبستانی کمبود این ویتامین بسیار شایع است. برای جبران آن طرحی مطرح شد با این مضمون که با غنی‌کردن آبمیوه و شیری که بچه‌ها به‌عنوان میان‌وعده می‌خورند، تا 50 درصد نیاز به آن را تامین کنیم. از این رو، در سازمان غذا و دارو کمیته‌ای تشکیل شد تا میزان غنی‌سازی شیر را افزایش دهیم و پروپوزالی تهیه کردیم و به دفتر بهبود تغذیه وزارت بهداشت فرستادیم تا شیر مدرسه را غنی کنیم اما متاسفانه دولت اعتبار لازم برای این کار را تامین نکرد. به علاوه، از مهر ماه سال گذشته مقرر شد دانشگاه‌‌های علوم‌پزشکی به کودکان مادران باردار و شیرده و حتی نوجوانان ماهانه 50 هزار واحد ویتامین D بدهند.

البته این روزها در مرحله گذار تغذیه‌ای قرار داریم به گونه‌ای که تغییر شیوه زندگی مردم روزافزون است و حدود
65 تا 70 درصد جامعه چاقی و اضافه وزن دارند که بسیار خطرناک است چون به دنبال چاقی و اضافه وزن، بیماری‌های غیرواگیر مثل بیماری‌های قلبی-عروقی، دیابت، فشار خون و سرطان‌ها ایجاد می‌شود بنابراین خطر چاقی از گرسنگی بیشتر است و اگر کنترل نشود، آنقدر مشکلات نهفته مختلف ایجاد می‌کند که باید هزینه‌های هنگفتی را برای کنترل آنها صرف کرد. این قضیه آنقدر اهمیت دارد که در جلسه‌های سازمان جهانی بهداشت جزو اولویت‌های منطقه ذکر می‌شود. از سال گذشته، کمیته تخصصی برای کاهش مصرف قند، نمک و چربی تشکیل دادیم و از سازمان استاندارد خواستیم در استانداردهایش کاهش مصرف قند، نمک و چربی را در نظر بگیرد و این استانداردها تغییر کرد.

ایران در جمع کشورهای کاهنده گرسنگی

کنفرانس بین‌المللی‌‌ای در تاریخ
7 ژوئن 2015 در سازمان خواروبار کشاورزی ملل متحد (فائو) برای بررسی پروژه (MDG) یا همان اولین هدف توسعه هزاره تشکیل شد که سران ممالک‌ مختلف در آن شرکت داشتند. در این کنفرانس اعلام شد به‌طور میانگین، 72 کشور از میان 129 کشور دنیا سعی کرده‌اند به هدف تلاش در زمینه ریشه‌کن کردن گرسنگی برسند. از بین این 72 کشور، 29 کشور از سال 1996 که این هدف پایه‌ریزی شده است، پیشرفت چشمگیری داشته‌اند.
12 کشور هم از بین این 72 کشور توانسته‌اند نرخ گرسنگی را به رقم زیر 5 درصد برسانند و این رقم را از همان اولین سال حفظ کرده‌اند.

خوزه گرازیانو دایسلوا، مدیرکل فائو، ضمن ادای احترام به دستاوردهای این پروژه گفت: «از سال 1990 در سرتاسر دنیا 216 میلیون نفر از گرسنگی رنج می‌برند و هنوز از هر 9 نفر در دنیا 1 نفر غذای کافی برای خوردن ندارد و اگر همه ما تلاش کنیم و دست به دست هم دهیم، می‌توانیم باعث ریشه‌کنی گرسنگی در تمام دنیا شویم.»

در این مراسم کشورهای بولیوی، کاستاریکا، لائوس، نپال، موزامبیک و ازبکستان هم برای اینکه به هدف این پروژه نزدیک شدند، جایزه‌ای دریافت کردند. خبر خوشحال‌کننده اینکه ایران هم جزو کشورهای خاورمیانه‌ای بود که توانسته به این هدف دست پیدا کند. ناکوزی، نماینده فائو در ایران، امیدوار است ایران بتواند قدم‌های ارزشمندی در این زمینه بردارد. در این کنفرانس به دستاوردهای کشور ایران هم در زمینه ریشه‌کنی فقر اشاره شد.

همچنین از راه‌های دیگری برای رسیدن به هدف ریشه‌کنی گرسنگی گفته شد؛ مثلا افزایش بهره‌وری از مقیاس کوچک مثل کشاورزان و تقویت مکانیسم‌هایی که این قشر بهتر بتوانند کار کنند. البته در این کنفرانس عنوان شد که تغییرات شدید آب و هوایی، بلایای طبیعی و درگیری‌های داخلی تاثیر بسیار زیادی در کند شدن روند ریشه‌کنی گرسنگی داشته است.

منبع: فائو

منبع