مزایا و معایب یکی از روش‌های درمان ناباروری در گفت‌وگو با دکتر علیرضا میلانی‌فر به بهانه انتشار خبر مادربزرگی که نوه‌اش را به دنیا آورد
مادربزرگی که نوه‌اش را به دنیا آورد!
سارا کونل زن 35 ساله‌ای است که به دلیل مشکل‌های جسمی خاص قادر به نگه‌داشتن جنین در رحمش نبود و به همین سبب، مادر 61ساله‌اش، کریستین کیسی، قبول کرد نقش رحم جایگزین را برای دختر و دامادش بازی کند. سارا کونل در این‌باره می‌گوید: «ابتدا پذیرش این مساله که کسی از اعضای خانواده بخواهد نقش رحم جایگزین را بازی کند، کمی دشوار بود اما با گذشت زمان این مساله برای همه حل شد.» نکته جالب این است که کیسی 10 سال پیش یائسه شده بود و پزشکان با تزریقات هورمونی و از طریق روش‌های آزمایشگاهی توانستند دوباره او را بارور کنند تا بتواند در بیمارستانی در شیکاگو، نوه خود (فینن) را به دنیا آورد. جالب است بدانید کیسی اولین مادربزرگی نیست که نقش رحم جایگزین را برای اعضای خانواده خود بازی کرده است. این اتفاق در سال1987در آفریقای جنوبی و در سال2008در اوهایو نیز افتاده بود و همه این مادربزرگ‌ها نوه‌های خود را صحیح و سالم به دنیا آورده بودند.
براساس آخرین بررسی‌های انجام‌شده توسط پژوهشگاه فناوری‌های نوین علوم‌زیستی جهاد دانشگاهی ابن‌سینا، 20 درصد زوج‌ها در کشور نابارور هستند و این آمار بیانگر افزایش میزان ناباروری نسبت به گذشته است. در حال حاضر باوجود درمان‌های پیشرفته ناباروری، بسیاری از زوج‌های نابارور با یکی از این درمان‌ها صاحب فرزند می‌شوند ولی در مقابل، زوج‌هایی نیز هستند که هنوز درمان‌های کمک‌باروری نتوانسته آنها را پدر و مادر کند. یکی از روش‌هایی که در کشور ما همواره صحبت کردن در مورد آن با حواشی زیادی همراه بوده، استفاده از رحم جایگزین است. البته این روش سال‌هاست که در دنیا مطرح شده ولی در کشور ما چند سالی است که سر زبان‌ها افتاده و همیشه نیز انتقادهای زیادی بر آن وارد بوده است؛ از مسائل شرعی و قانونی گرفته تا مسائل مادی و اخلاقی‌ای که هنوز راه‌حل قانونی مشخصی ندارند. این در حالی است که بسیاری از زوج‌های نابارور با کمک این روش صاحب فرزند می‌شوند. برای اینکه از چند و چون روش رحم جایگزین اطلاعات کاملی به دست بیاوریم، سراغ دکتر علیرضا میلانی‌فر، عضو هیات علمی گروه حقوق و اخلاق زیستی پژوهشگاه ابن‌سینا رفتیم که در طول این گفت‌وگو مرتب تاکید می‌کرد به جای واژه رحم اجاره‌ای بگویید رحم جایگزین و به فردی که رحمش را برای نگهداری جنین اجاره می‌دهد، بگویید زن صاحب رحم و هرگز کلمه نازا را به جای نابارور به کار نبرید.
سلامت: قبل از هر موضوع، برایمان بگویید یک زوج نابارور در چه صورتی می‌توانند از رحم جایگزین استفاده کنند؟
ببینید، من باید قبل از آنکه وارد بحث شوم، باید بگویم که این قضیه دستورالعمل مشخصی ندارد. زوجی که تقاضای استفاده از رحم جایگزین برای فرزندآوری را دارند، در ابتدا باید برای ما مشخص شود که نابارور هستند. براساس تعریف سازمان جهانی بهداشت اگر زوجی از نظر کلی سلامت باشند و در سنین باروری قرار داشته و یک سال قصد بچه‌دار شدن دارند به روش‌های معمول اقدام به بارداری کرده‌اند ولی بارداری اتفاق نیفتاده نابارور محسوب می‌شوند که این ناباروری به زن و مرد برمی‌گردد، نه تنها به یکی از آنها، یعنی می‌گویند زوج نابارورند. حال اگر زن و شوهری قبلا صاحب فرزند شده‌اند ولی در حال حاضر نابارور هستند به این مشکل ناباروری ثانویه گفته می‌شود و در صورتی که از ابتدا بارداری رخ ندهد، ناباروری اولیه خواهد بود. از طرفی برای اینکه واقعه تولد رخ دهد ما نیازمند 4 عامل هستیم؛ اول سلول مردانه یا اسپرم، دوم سلول زنانه یا تخمک، سوم سلول تخم که از ترکیب این 2 سلول به وجود آمده و چهارم محیطی که سلول تخم در آن پرورش پیدا کند. وقتی بارداری اتفاق نمی‌افتد، یکی از این 4 عامل دچار اشکال شده یا ممکن است هر 4 تا یا 2 عامل از این عوامل عملکرد اصلی خود را نداشته باشد. درمان به روش رحم جایگزین زمانی اتفاق می‌افتد که ما به 3 عامل اول یعنی سلول زنانه، سلول مردانه و سلول تخم دسترسی داریم ولی محیطی که باید جنین در آن رشد کند یعنی رحم با اشکال مواجه است. این اشکال ممکن است به گونه‌ای ظهور پیدا کند که اصلا بارداری اتفاق نیفتد یا اینکه جنین در رحم جایگزین می‌شود ولی زود از بین می‌رود.
سلامت: آیا زمانی که ناباروری زوجین برای شما محرز شد و علت آن نیز اشکال در نگهداری جنین در رحم مادر تشخیص داده شد، شما به زوجی روش رحم جایگزین را پیشنهاد می‌دهید یا آنها را ابتدا به سمت سایر درمان‌های ناباروری مانند IVF و IUI سوق می‌دهید؟
ما در بررسی‌های اولیه علت ناباروری را مشخص می‌کنیم و بعد در مورد روش درمان تصمیم می‌گیریم که این تصمیم‌گیری در مورد هر زوجین با توجه به شرایط و مشکلشان متفاوت است. مثلا خانمی را در نظر بگیرید که به دلیل تصادف یا به علت تومور مجبور شده رحمش را بردارد، در این صورت نمی‌تواند به کمک روش‌های دیگر درمان ناباروری، باردار شود و باید از روش رحم جایگزین استفاده کند.
سلامت: آیا شما در مرکز درمان ناباروری ابن‌سینا، افرادی را که کاندیدای رحم جایگزین هستند به زوجین نابارور معرفی می‌کنید؟
نه! به دلایل مختلف ما این کار را نمی‌کنیم و زوجین خودشان باید فردی را که تمایل دارد تا فرزند آنها را در رحمش نگهداری کند، پیدا کنند. البته شاید مراکز دیگر این کار را انجام دهند یا مراکزی باشند که این افراد را به زوج‌ها معرفی کنند. در حال حاضر 70 مرکز درمان ناباروری در کشور وجود دارد. در هر صورت ما خانمی را که زوج‌ها به ما معرفی کردند از نظر سلامت بررسی می‌کنیم تا ببینیم کاندیدای مناسبی برای این روش هست یا نه!
سلامت: قطعا فردی که می‌خواهد با روش‌های آزمایشگاهی، جنین تشکیل شده یک زوج را در رحمش نگهداری کند، باید از جهات مختلف بررسی شود. لطفا در مورد ویژگی‌هایی که یک زن را کاندید برای نگهداری جنین در رحمش می‌کند، توضیح دهید.
زنی که برای نگهداری جنین در رحمش انتخاب می‌شود، باید سنش کمتر از 35 سال باشد و ترجیح ما در مرکز ناباروری ابن‌سینا زیر 30 سال است. علاوه بر آن باید سابقه یک بارداری موفق را نیز داشته باشد. البته یک دوشیزه نیز می‌تواند این کار را بکند ولی کار برای ما مشکل‌تر خواهد شد، چون در آن صورت باید بررسی‌های بیشتری انجام شود. به همین دلیل ما دوشیزه قبول نمی‌کنیم، چون نمی‌دانیم می‌تواند جنین را نگه دارد یا نه. همچنین زنی که صاحب فرزند است باید سن فرزندش از 10 سال بیشتر و از 3 سال کمتر نباشد. اگر دارای همسر است، حتما باید همسرش رضایت بدهد و نه خودش و نه همسرش نباید اعتیاد داشته باشند. همچنین زن صاحب رحم باید از سلامت متعارف برخوردار باشد، به گونه‌ای که ما از نظر بیماری‌های عفونی مانند ایدز و هپاتیت آنها را بررسی می‌کنیم، علاوه بر آن بیماری‌های قلبی و دیابت نیز مورد ارزیابی قرار می‌گیرند و بعد بر اساس شرح‌حال فرد، آزمایش‌های تکمیلی نیز انجام می‌شود.
سلامت: آیا زن صاحب رحم از نظر بیماری‌های روانی نیز مورد بررسی قرار می‌گیرد؟
بله، فردی که می‌خواهد در این فرآیند قرار بگیرد باید از کفایت روانی مناسبی برخوردار باشد یعنی زندگی روزمره و عادی وی به دلیل مشکل‌های روانی‌اش مختل نشود. ممکن است فردی دچار استرس باشد ولی بتواند کارهای خودش را انجام دهد ولی اگر مشکل‌های روانی فرد به حدی باشد که نیاز به دارودرمانی دارد، ممکن است 2 مشکل به وجود آید؛ اول آنکه داروهای روان‌پزشکی با هورمون‌هایی که ما تجویز می‌کنیم، تداخل دارد و دوم آنکه مصرف این داروها به جنین آسیب می‌زند، بنابراین سلامت روانی زن صاحب رحم اهمیت زیادی دارد.
سلامت: آیا زمانی که یک زن واجد شرایط برای رحم جایگزین شناخته شد، فقط یک بار می‌تواند این مسئولیت را تقبل کند؟
ببینید، بارداری یک ریسک است و این خطر برای هر فردی با توجه به شرایط جسمی و روانی‌اش وجود دارد، ما بیش از یک بار اجازه این کار را در مرکزمان نمی‌دهیم، چون سلامت خود فرد هم به مخاطره می‌افتد. شاید یک زنی بگوید من با تمام خطرها آشنا هستم و دوست دارم این کار را بکنم ولی باز هم ما به دلیل مشکل‌های زیادی که هم متوجه سلامت آن فرد می‌شود و هم مشکل‌های قانونی و اخلاقی که به وجود می‌آید، بیش از یک بار موافقت نمی‌کنیم.
سلامت: یکی از مسایل مهم در مورد استفاده از رحم جایگزین مسایل شرعی و اخلاقی آن است که مشکل‌های زیادی را ممکن است هم برای زوج‌ها و هم برای فرد صاحب رحم ایجاد کند. شما در مرکزتان چطور این مشکل‌ها را مدیریت می‌کنید؟
بعد از بررسی‌های انجام شده از زوجین و فرد صاحب رحم یک قرارداد بین طرفین تنظیم می‌شود و این قرارداد به این منظور تهیه می‌شود که طرفین نتوانند ادعا کنند که ما اطلاعاتمان در این زمینه کم بود یا در اواسط کار منصرف شوند. البته باید تاکید کنم هر جور قراردادی که تنظیم شود، هر چقدر هم که طرفین آن را مهر و امضا کنند باز هم باید حسن سلوک داشته باشند و پشتوانه اخلاقی طرفین است که ضامن آن قرارداد است. درست است که استفاده از این روش با مسائل شرعی و اخلاقی مواجه است ولی مهم این است که طرفین بعد از اینکه در این زمینه تحقیق و بررسی کردند و قرارداد را پذیرفتند تحت تاثیر حرف‌های اطرافیان و دوست و آشنا قرار نگیرند.
سلامت: شاید بهتر باشد برای روشن شدن موضوع تا حدودی وارد جزییات بشویم. اگر امکان دارد چند نمونه مثال برایمان ذکر کنید تا افرادی که می‌خواهند از این روش استفاده کنند، علاوه بر آنکه به محاسن آن فکر می‌کنند، در جریان مشکل‌های آن نیز باشند.
البته هر روشی مشکل‌های خاص خودش را دارد و بیان مشکل‌ها به این معنا نیست که ما روشی را در اینجا رد یا تاکید کنیم ولی ویژگی‌ای که درمان ناباروری نسبت به درمان سایر بیماری‌ها دارد، این است که ما برای به نتیجه رسیدن به جای یک نفر با چند نفر در ارتباط هستیم و این کار را مشکل می‌کند؛ مثلا جزو مفاد اصلی که باید در قرارداد ذکر شود، این است که نباید زنی که صاحب رحم است، در طول مدت بارداری در معرض ضرب و شتم یا دعوا و مرافعه قرار بگیرد ولی ضمانتی برای این قضیه وجود ندارد. ممکن است طی بارداری، زن صاحب رحم دچار بیماری‌ای شود که هزینه درمان بالایی دارد، حال سوال اینجاست که این هزینه را باید چه کسی پرداخت کند؟ ممکن است همسر فردی که صاحب رحم است رضایت داده باشد که همسرش این مسئولیت را قبول کند ولی بعد از چند ماه منصرف شود و بگوید به دلیل مشکلاتی که برای همسرش ایجاد شده، نمی‌تواند به وظایفش همانند سابق ادامه دهد، پس من منصرف شدم. حتی می‌تواند ادعا کند که چون همسرش نمی‌تواند نیازهای جنسی وی را برآورده کند از رضایت خود صرف نظر می‌کند. تصور کنید یک زن مجرد، صاحب رحم است و بعد از یکی دو ماه، یک خواستگار مستعد پیدا می‌شود و قصد دارد ازدواج کند و مصرانه تقاضا دارد که بچه را سقط کند. تصور کنید همه چیز به خوبی پیش رود ولی زن و مردی که جنینشان در رحم زن دیگری است به مسافرت می‌روند و در تصادف فوت می‌کنند، در آن صورت تکلیف فرزندشان چی می‌شود؟ آیا اقوام آنها حاضرند حضانت بچه را قبول کنند؟ یا اگر زن صاحب رحم در هنگام زایمان فوت کرد، چه باید کرد؟
سلامت: مشکل‌هایی که شما به آن اشاره کردید، نشان می‌دهد باوجود آنکه استفاده از رحم جایگزین وابسته به قرارداد بین زوج‌ها و زن صاحب رحم است اما به همان میزان نیز می‌تواند دستخوش اتفاق‌هایی شود که بخش زیادی از آن راه‌حل قانونی مشخصی ندارد ولی این کار تاکنون انجام شده و خیلی‌ها با این روش بچه‌دار شدند. شما چه توصیه‌ای به زوج‌ها دارید که مشکل‌ها به حداقل برسد؟
همان‌طور که گفتم، ما در این زمینه خلأ قانونی داریم و بسیاری از مشکل‌ها هم از همین جا ناشی می‌شود. مثلا یک مساله مهم در این زمینه شناسنامه نوزادانی است که با این روش به دنیا می‌آیند. براساس قوانین کشور ما، مادر نوزاد کسی است که بچه را به دنیا آورده، در صورتی که در این روش زنی که زایمان کرده، مادر بچه نیست. در این صورت والدین باید بروند دادگاه و ثابت کنند که پدر و مادر واقعی نوزاد هستند و بعد از طی مراحل قانونی، شناسنامه نوزاد را به نام خودشان بگیرند. بسیاری از مشکل‌ها به پایبندی اخلاقی طرفین نیز برمی‌گردد که هر چقدر سلوک اخلاقی بیشتری داشته باشند، مشکل‌ها کمتر می‌شوند.
سلامت: آیا آماری دارید که در مرکز ناباروری ابن‌سینا سالانه چقدر از زوج‌ها به روش رحم جایگزین صاحب فرزند می‌شوند؟
نه، چون بسیاری از زوج‌ها بعد از اینکه اقدام‌های اولیه‌شان را انجام دادند و جنین تشکیل و منتقل شد، دیگر به مرکز ما مراجعه نمی‌کنند و خودشان اقدام‌های درمانی را تحت نظر متخصصان خارج از مرکز ما پیگیری می‌کنند. گاهی نیز متقاضیان شهرستانی هستند و بعد به شهر خود بازمی‌گردند، بنابراین آمار دقیقی در این زمینه ندارم ولی می‌توانم بگویم تعداد افرادی که از این روش استفاده می‌کنند زیاد نیست.
به همسرانی که می‌خواهند با این روش صاحب فرزند شوند، توصیه می‌کنم...
1. قبل از آنکه بخواهند از روش رحم جایگزین بچه‌دار شوند، حتما با افراد دارای صلاحیت یعنی متخصصان در این زمینه و مراجع تقلید خود مشورت کنند.
2. مشکل‌های احتمالی را در نظر بگیرند و با علم به آنها از این روش استفاده کنند.
3. بدانند که این روش هزینه‌بر است و تا زمانی که نظام حمایتی دقیقی در مورد آن وجود ندارد، بهتر است به‌عنوان گزینه آخر برای فرزندآوری به آن توجه کنند.
متوسط هزینه‌‌هایی که همسران باید برای استفاده از این روش بپردازند، چقدر است؟
کلیه هزینه‌های آزمایش‌های اولیه تکمیلی که فرد صاحب رحم باید انجام دهد به عهده زوج‌هاست ولی عدد مشخصی ندارد، چون ممکن است یک فرد با 40 هزار تومان آزمایشهایش انجام شود ولی فرد دیگری یکی دو میلیون باید برای آزمایشهایش و هزینه‌های دارویی بپردازد، ضمن آنکه در خصوص قرارداد نیز اصلا نمی‌توان عدد مشخصی را بیان کرد. جالب است در یک مورد فردی صاحب فرزند نمی‌شد، همکار وی از روی فداکاری به صورت رایگان تصمیم گرفت که جنین آنها را در رحم خود نگه دارد. گاه نیز فرد صاحب رحم با یکی از زوجین نسبت فامیلی دارد و پولی بابت این 9 ماه رد و بدل نمی‌شود.
