مقایسه شیوه بازی کودکان افسرده، مضطرب، پرخاشگر و خجالتی
دکتر محمود برجعلی
روان‌شناس و عضو هیات‌علمی دانشگاه خوارزمی
آیا تا به حال کودکان را در حال بازی مشاهده کرده‌اید؟ آیا می‌دانید هنگامی که حس می‌کنید کودک مشکلی دارد یا چیزی را از شما پنهان می‌کند، با نگاه به نحوه بازی او با خودش و اسباب‌بازی‌هایش به تنهایی یا نحوه بازی او با همسالانش، می‌توانید تا حدود زیادی به مشکلی که او را آزار می‌دهد، پی ببرید؟ آیا می‌دانید بازی کودک نه‌تنها وقت تلف کردن نیست، بلکه راهی برای ابراز احساسات و هیجان‌های او و تمرینی برای یادگرفتن مهارت‌های اجتماعی و ارتباط موثر با دیگران است؟
برخی والدین، کودکان دبستانی را از بازی‌کردن منع می‌کنند و معتقدند یک بچه دبستانی کارهای مهم‌تری دارد، غافل از اینکه بازی از مهم‌ترین کارهای یک کودک است که در خلال آن استعدادهای نهفته‌اش شناسایی می‌شود و همانندسازی با بزرگسالان را می‌آموزد. کودکی که در دنیای بزرگ‌ترها ممکن است نتواند حرفش را بزند و به دلیل ترس، کمرویی و خجالت قدرت ابراز وجود ندارد، هنگام بازی فرصت ابراز احساساتی چون ترس‌ها و تردیدها، مهر و محبت و حمایت، خشم و کینه و نگرانی‌ها را پیدا می‌کند، بدون اینکه از عواقب آن یا عکس‌العمل اطرافیانش بیمناک باشد.
کودک در بازی‌های گروهی نیز با مفاهیمی چون همکاری و مشارکت و رعایت نوبت و مقررات، صبر و شکیبایی آشنا می‌شود. پس بازی راهی برای ابراز وجود کودک است و ما با دقت در بازی‌های او می‌توانیم به دیدگاهش درباره خودش، اطرافیان و محیط پیرامونش پی ببریم.
کودک افسرده چگونه بازی می‌کند؟
کودک افسرده را با 2 علامت مهم می‌توانیم شناسایی کنیم؛ این کودکان بیشتر ساعت‌های روز غمگین و گوشه‌گیر هستند، به بهانه‌های مختلف از بازی با همسالان خودداری می‌کنند و حتی ممکن است دردهای جسمانی مانند دل‌درد و سردرد را برای فاصله گرفتن از همسن و سالان و بازی نکردن با آنها بهانه کنند. نشانه دوم، لذت نبردن از کارها و بازی‌هایی است که معمولا کودکان همسن و سال از آن لذت می‌برند یا اینکه قبلا خودشان از انجام آنها لذت می‌برده‌اند ولی در حال حاضر هیچ تمایل و علاقه‌ای به انجام آن ندارند. کودک افسرده را هیچ کاری خوشحال نمی‌کند. این کودکان انرژی و انگیزه‌ای برای پرداختن به بازی‌های پرتحرک و پرجنب و جوش ندارند و معمولا حتی اگر تمایلی به بازی نشان دهند، بازی‌های آرام و بی سر و صدا را ترجیح می‌دهند. مثلا دختربچه‌ای که علائم افسردگی دارد، ممکن است ساعت‌ها تنهایی با عروسکش حرف بزند و سعی در دلداری دادن یا حمایت از او که غمگین و تنهاست، داشته باشد.
کودک مضطرب چگونه بازی می‌کند؟
کودکان مضطرب معمولا نمی‌توانند تمرکز کنند و نگرانی، ترس و راهبردهایی که باید برای مقابله با آنها داشته باشند، میزان زیادی از انرژی‌شان را هدر می‌دهد. از طرف دیگر، این کودکان معمولا خواب راحت و آرامی ندارند، بنابراین انرژی خود را هنگام بازی زودتر از همسن و سالانشان از دست می‌دهند. کودک مضطرب معمولا از بازی‌های جدید که با آنها آشنایی ندارد استقبال نمی‌کند زیرا از اینکه نمی‌داند چگونه باید آن را انجام دهد، مضطرب می‌شود. در واقع، این کودکان نمی‌توانند ابهام را تحمل کنند و همیشه نگرانند مرتکب اشتباهی شوند و در مورد آنها قضاوت شود. این کودکان اعتماد به‌نفس پایینی دارند و در بازی‌ها دوست دارند که جای دیگری باشند. در بازی‌ها معمولا رهبر نمی‌شوند و از اینکه مسئولیت هدایت بازی را برعهده بگیرند، اجتناب می‌کنند.
کودک پرخاشگر چگونه بازی می‌کند؟
پرخاشگری انواع مختلفی دارد؛ مثلا می‌تواند از نوع بدنی باشد مثل زدن، گازگرفتن یا لفظی باشد مثل فریاد زدن و تحقیر کردن یا اینکه به‌صورت تجاوز به حقوق دیگران و زورگویی خود را نشان دهد. نکته مهم این است که گاهی والدین رفتارهای پرخاشگرانه را اصولا پرخاشگری تلقی نمی‌کنند یا حتی تشویق می‌کنند؛ مثلا وقتی کودک به زور و با کتک اسباب‌بازی را از کودک دیگری می‌گیرد، این رفتار را با عرضه بودن تلقی و تشویق می‌کنند. مسلما یکی از دلایل بسیار مهم پرخاشگری در کودکان یادگیری است؛ کودکانی که در زندگی خود الگوهای رفتاری پرخاشگرانه داشته‌‌اند، مثل پدر یا مادری که خلقی عصبانی و پرخاشگر دارند، پرخاشگری را یاد خواهند گرفت و این یادگیری در بازی‌های آنها نمود خواهد داشت. این کودکان اسباب‌بازی‌ها را پرتاب می‌کنند و از آنها درست استفاده نمی‌کنند و به آنها آسیب می‌رسانند یا هنگام بازی کردن نقش، به عروسک‌ها و شخصیت‌های بازی ناسزا می‌گویند و آنها را کتک می‌زنند یا تمسخر و تحقیر می‌کنند.
کودک بی‌اعتماد به‌نفس یا خجالتی چگونه بازی می‌کند؟
این کودکان تا جایی که بتوانند از جمع کناره‌گیری می‌کنند و هنگام بازی با همسالانشان مطیع و گوش به فرمان هستند. دیگران معمولا از آنها سوءاستفاده یا مسخره‌شان می‌کنند و هنگام بازی‌های گروهی معمولا انتخاب نمی‌شوند. این کودکان گاهی برای جبران احساس بدی که نسبت به خود دارند، رفتارهای متناقضی بروز می‌دهند و با دیگران یا اسباب‌بازی‌هایشان با خشونت رفتار می‌کنند؛ مثلا از همسن و سال‌های خود با اهانت یاد می‌کنند یا دیگران را سرزنش می‌کنند. این کودکان وقتی در بازی‌های جمعی چیزی را نمی‌فهمند، مثلا متوجه قسمتی از قوانین بازی نمی‌شوند، نمی‌پرسند زیرا می‌ترسند که دیگران آنها را کودن و احمق فرض کنند
بازی چیست؟
در روان‌شناسی به هرنوع فعالیت جسمی یا ذهنی هدفدار کودکان که با میل و اختیار به شکل فردی یا گروهی، انجام و باعث شادی و لذت شود، بازی می‌گویند.
یک پیشنهاد خوب کودکانه
آب‌بازی
آب‌بازی یکی از بهترین، کم‌هزینه‌ترین و در دسترس‌ترین بازی‌هایی است که کودکان در تابستان می‌توانند از آن لذت ببرند. آب‌بازی نه‌تنها مفرح و شادی‌بخش است، بلکه می‌تواند بسیار آموزنده نیز باشد. البته باید مراقب باشید که آب‌بازی کودکان به هدررفت آب تبدیل نشود. برای این منظور می‌توانید بچه‌ها را به استخر ببرید تا مفهوم آب‌بازی را حین ورزشی مانند شنا یا راه‌رفتن در آب بیاموزند. کودکان هنگام بازی با آب با مفاهیمی چون سیال بودن، گرما و سرما، شناور بودن و... آشنا می‌شوند و برخورد آب با پوست حتی برای کودکی که عصبانی، خسته یا بی‌حوصله است، می‌تواند آرامش‌بخش و لذت‌بخش باشد. تنها چیزی که هنگام آب‌بازی باید به آن دقت کنیم، آلوده نبودن آب است.
