آمار و ارقام تکان‌دهنده دکتر سیدمحمدرضا مسجدی در گفت‌وگو با «سلامت»
سیدمحمدرضا متقی
میان سیل مشکلات و سختی‌ها، استعمال دخانیات برای زمان فکر کردن یا حتی در شرایط تفریح در چند دهه گذشته حالتی عادی داشته، اما با افزایش علم بشر و آگاهی در مورد مضرات سیگار و قلیان، رشد این مساله کاهش‌یافته و حتی منفی شده. دلیل این رشد منفی نیز برنامه‌ریزی‌های جهانی برای کنترل این عامل قابل‌پیشگیری مرگ‌ومیر بوده است، اما با همه این فعالیت‌ها در سال8 میلیون نفر به‌دلیل استعمال یا مجاورت با استعمال‌کنندگان دخانیات جان خود را از دست می‌دهند و آمار 65 هزار نفری در این مرحله از آن کشور ماست. به مناسبت هفته مبارزه با دخانیات سراغ دکتر سیدمحمدرضا مسجدی، دبیرکل جمعیت مبارزه با دخانیات ایران رفتیم. این فوق‌تخصص ریه و استاد دانشگاه علوم‌پزشکی شهید بهشتی، گفت: «دود ناقابل سیگار حاوی بیش از4 هزار ماده شیمیایی است و دود قلیان که عوام فکر می‌کنند، از آب رد شده و تصفیه و سم‌زدایی می‌شود بیش از7هزار ماده سمی دارد. بیش از 250عامل مستقیم آسیب‌رسان به اعضای بدن و سلامت فردی و بیش از 50 ماده سرطان‌زا در بین اینهاست. از توتون قلیان در آزمایشگاه‌های کشور، انواع باکتری‌ها، قارچ‌ها و انگل‌ها جداسازی شده و این موضوع بهخصوص در مورد سیگار‌ها و توتون‌های قلیان قاچاق که هیچ‌گونه استانداردی در مورد آنها رعایت نمی‌شود، چشمگیر‌تر است.»
سلامت: هفته‌ای برای مبارزه با دخانیات؛ چرا این استعمال به این سطح دغدغه تبدیل شده است؟
امروزه نزدیک به یک میلیارد نفر در جهان دخانیات مصرف می‌کنند که 80 درصد آنها در کشورهای با درآمد متوسط و پایین ساکن هستند. تقریبا نصف افراد سیگاری و قلیانی توسط بیماری‌های ناشی از سیگار و قلیان کشته می‌شوند. دخانیات تهدید‌کننده جدی سلامت در سطح جهان است و باعث مرگ 6 میلیون نفر در هر سال می‌شود. در واقع در هر 6 ثانیه یک نفر به علت مصرف دخانیات فوت می‌کند. 80 درصد مصرف دخانیات و دوسوم مرگ ناشی از آن در کشورهای متوسط و فقیر است. در واقع بهترین و حاصلخیز‌ترین زمین‌های زراعی کشورهای متوسط و فقیر همراه با دستمزد کم کارگران و مصرف فراوان در این جوامع و هزینه‌های بیماری و مرگ‌ومیر جز ضرر و زیان برای آنها به بار نمی‌آورد و سود و منفعت کلان نصیب کارتل‌های بین‌المللی و چند کشور می‌شود که در راس آنها کمپانی‌های آمریکایی قرار دارند. اگر اقدامات جدی انجام نگیرد تا سال2030تعداد قربانیان مواد دخانی به 8 میلیون نفر در سال خواهد رسید. در قرن بیستم 100 میلیون نفر به علت بیماری‌های ناشی از دخانیات فوت شده‌اند و اگر روند مصرف به همین منوال باشد، در قرن حاضر یعنی قرن بیست و یکم، یک میلیارد نفر به‌علت مصرف سیگار و قلیان فوت خواهند کرد.
سلامت: به کشور خودمان برگردیم، آماری در زمینه مصرف دخانیات و هزینه‌های آن برای ایران نیز در دسترس است؟
در ایران قریب به21درصد آقایان و 3درصد خانم‌ها سیگاری هستند. سالانه نزدیک به65میلیارد نخ سیگار دود می‌شود و روزانه این جمعیت 8 تا 10 میلیون نفری حداقل 10 میلیارد تومان را به باد می‌دهند. البته هزینه‌های مربوط به قلیان باید جداگانه محاسبه شود. بر اساس محاسبات بانک جهانی، دولت‌ها 2 برابر این ارقام هزینه بیماری‌های ناشی از دخانیات می‌کنند، یعنی حداقل 20 میلیارد تومان در روز خسارت بیت‌المال و بودجه عمومی کشور است. فرمول محاسبه ساده چنین است که هر یک میلیون نخ سیگار مصرفی معادل مرگ یک نفر است و این رقم در ایران حداقل برابر با
?? هزار نفر در سال است؛ یعنی معادل سقوط یک هواپیمای مسافربری در روز. البته در این میان افراد بیگناه که در معرض دود تحمیلی سیگار و قلیان قرار می‌گیرند، نیز بی‌نصیب نیستند و بر اساس همین فرمول 10 درصد این رقم سهم آنهاست، یعنی 6 هزار نفر در سال. جالب توجه است که تقریبا یک‌سوم این مرگ‌ومیر‌ها در کودکان اتفاق می‌افتد.
سلامت: مگر محتویات دود سیگار چیست که این‌گونه مخرب است؟
دود ناقابل سیگار حاوی بیش از 4 هزار ماده شیمیایی است و دود قلیان که عوام فکر می‌کنند از آب رد شده و تصفیه و سم‌زادیی می‌شود، بیش از 7 هزار ماده سمی دارد. بیش از 250 عامل مستقیم آسیب‌رسان به اعضای بدن و سلامت فردی و بیش از 50 ماده سرطان‌زا در بین اینهاست. از توتون قلیان در آزمایشگاه‌های کشور، انواع باکتری‌ها، قارچ‌ها و انگل‌ها جداسازی می‌شود و این موضوع به‌ویژه در مورد سیگار‌ها و توتون‌های قلیان قاچاق که هیچ‌گونه استانداردی در مورد آنها رعایت نمی‌شود، چشمگیر‌تر است.
سلامت: این همه فرد سیگاری در جامعه وجود دارد و تعداد افرادی که قلیان مصرف می‌کنند هم کم نیست، پس چرا آسیب‌هایی به این شدت که اشاره کردید، در آنها دیده نمی‌شود؟
سیگار و قلیان و کلا مواد دخانی قاتلان آرام‌اند زیرا فاصله میان شروع مصرف و مرگ ناشی از آنها بسیار طولانی است بنابراین مشکل اصلی در متقاعد کردن نوجوانان و جوانان در خودداری از به دام افتادن در گودال مرگ‌آور این مواد است که به اقدامات فرهنگی همه‌جانبه با مشارکت عمومی نیاز دارد. مرگ هر فرد سیگاری به غیر از خسران فردی، باعث آسیب جدی و ضرر هنگفت به بودجه سلامت عمومی مردم و نهایتا ضربه به توسعه کشور‌ها نیز می‌شود. بیماری با استعمال یک بار و به صورت فوری ظهور نمی‌کند، به همین‌دلیل برخی علت بیماری چند سال بعد خود را که عامل اصلی‌اش در استعمال دخانیات بوده، به موارد دیگر نسبت می‌دهند.
سلامت: شما در صحبت‌هایتان گفتید مجاورت با دود سیگار هم آسیب‌رسان بوده، این مساله چقدر جدی است؟
تنفس هوای عاری از دود دخانیات حق مسلم هر انسان است. متاسفانه در سطح جهان نزدیک به 40درصد کودکان یکی از والدین یا افراد خانواده‌شان دخانیات مصرف می‌کنند و این اطفال معصوم در معرض آسیب جدی قرار دارند. در واقع هیچ میزان و حداقل اطمینان‌بخشی برای عدم آسیب‌رسانی به افرادی که در معرض دود سیگار و قلیان قرار می‌گیرند، وجود ندارد. برای جنین در شکم مادر خطر تولد با وزن کم و در نوزاد تازه به‌دنیا آمده خطر مرگ ناگهانی همواره جدی است. در کودکان بزرگ‌تر شیوع عفونت‌های تنفسی و ظهور و بروز آسم و تنگی‌نفس نیز بیشتر است. در میانسالی و بزرگسالی خطر جدی سکته‌های قلبی و مغزی، بیماری‌های قلب و عروق و بیماری‌های مزمن تنفسی و بهخصوص سرطان ریه مطرح است. آمارها نشان می‌دهد نیمی از کودکان معصوم در اماکن عمومی در معرض دود دخانیات قرار می‌گیرند و همه این موارد می‌تواند این افراد بهخصوص کودکان را به 10 درصد آمار مرگ‌ومیر ناشی از دخانیات بکشاند.
سلامت: راهکار شما برای کاهش این آمار چیست؟
حمایت از قوانین ممنوعیت استعمال دخانیات در اماکن عمومی و آگاهی دادن به عموم مردم برای احقاق حق و جلوگیری از تجاوز به حریم سلامت آنها و آلوده کردن هوای حیات موضوع بسیار بااهمیتی است. این قوانین علاوه بر حمایت از سلامت عمومی مردم، تشویق‌کننده افراد سیگاری و قلیانی برای ترک آنها نیز است. البته همکاری رسانه‌ها بهخصوص صدا و سیما، سینما، تئاتر و اصحاب هنر در این زمینه بسیار بااهمیت است. متاسفانه نتایج مطالعه انجام شده در ایران بیانگر آن است که باوجود ممنوعیت نشان دادن صحنه‌های مربوط به استعمال دخانیات از جنبه تبلیغ و ترویج، در فیلم‌ها، سریال‌ها و برنامه‌های تفریحی، این پدیده روند تصاعدی دارد و از دهه 60 که میانگین آن 1/39 ثانیه بوده است، در دهه 80 به 3/99 ثانیه رسیده که گامی برخلاف سلامت عمومی جامعه بهخصوص کودکان و نوجوانان است.
سلامت: برخی راه‌حل مشکل سیگار را افزایش قیمت و مالیات بر آن می‌دانند. به نظر شما این راهکار چقدر موثر است و تاکنون چقدر عملی شده؟
چند سال است که فریاد و فغان برای اقدام جدی جهت گران کردن محصولات دخانی از طریق افزایش مالیات به نتیجه مطلوب نرسیده و اخیرا حالت عقب‌گرد نیز پیدا کرده و نتیجه معکوس داده است. طبق ماده 8 قانون جامع کنترل و مبارزه ملی با دخانیات باید هر سال از طریق افزایش مالیات قیمت فراورده‌های دخانی به میزان 10 درصد افزایش یابد. حضور کار‌شناسان متعدد بین‌المللی همراه مدیران و مسئولان حوزه‌های مختلف حکومتی در سالیان اخیر، ضعف جدی فرمول مالیات سیگار و مواد دخانی را به وضوح نشان داده است. کشور جمهوری اسلامی ایران که عضو کنوانسیون جهانی کنترل دخانیات است و مکلف به اجرای بندهای مصوب آن بوده، باید مالیات دخانیات را براساس نرخ خرده فروشی از تولید‌کننده یا وارد‌کننده محاسبه و دریافت کند، به نحوی که 80 درصد قیمت خرده‌فروشی مالیات شود. این رقم در سال جاری بیش از 2200 میلیارد تومان است و هر سال می‌تواند به نحوی فزاینده زیاد‌تر و هزینه‌کرد آن صرف کمک به بودجه سلامت عموم مردم و توسعه فضا‌های ورزشی و فرهنگی کشور شود. میان کشورهای منطقه مدیترانه شرقی، جمهوری اسلامی ایران پایین‌ترین رقم مالیات بر مواد دخانی را دارد (بین12تا 18 درصد) در حالی که نرخ آن در کشورهای منطقه بین 70 تا 80درصد قیمت خرده‌فروشی است. کشورهای منطقه از نظر فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، مذهبی و حتی مساله قاچاق شرایط مشابه کشور ما یا حتی شرایط بد‌تری دارند. فرمول رایج سازمان بهداشت جهانی و بانک جهانی است که هر 10 درصد افزایش قیمت مواد دخانی از طریق زیاد کردن مالیات باعث 5تا 10درصد کاهش در مصرف مواد دخانی می‌شود که این رقم در کشورهای فقیر‌تر و جوانان چشمگیر‌تر است. در آذر ماه 1393 مجلس شورای اسلامی طرح الحاق موادی به قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت را تصویب کرد و براساس ماده الحاقی 38 دولت باید برای ارتقای سلامت جامعه و کاهش مصرف دخانیات، نسبت به وضع و اخذ عوارض از خرده‌فروشی سیگار اقدام کند. برای این امر حمایت و نظارت مجلس و عزم و همت دولت تدبیر و امید ضروری است.
شما یکی از پیشنهاددهندگان اصلی طرح «پاد» در آموزش و پرورش بودید. این طرح اکنون در چه مرحله‌ای قرار دارد؟
تکیه بر مبارزه با دخانیات و تاکید بر اقدامات فرهنگی خواسته بزرگان و بلندپایگان کشور است. بیش از 10 سال است که طرح جامع «پیشگیری استعمال دخانیات» (پاد) در مدارس برای دانش‌آموزان کلاس 5 و 6 ابتدایی و اول و دوم دبیرستان توسط جمعیت مبارزه با دخانیات ایران طراحی و پیشنهاد شده است، ولی متاسفانه دلسوزی و عزم جدی برای اجرای آن دیده نمی‌شود و همواره فقط ایراد و نکته‌گیری در مورد آن وجود دارد و نهایتا طرح در حال خاک خوردن است.
سلامت: شهردار تهران چندی پیش شعار «تهران، شهر بدون دخانیات» را مطرح کرد. به نظر شما تاکنون چقدر در این مسیر حرکت شده است؟
بله، یادم است در سال 1389 به پیشنهاد دکتر قالیباف، شهردار تهران و تصویب شورای شهر، تهران شهر بدون دخانیات اعلام شده ولی من و همه ما می‌بینیم که فضای شهر تهران حکایت از این خواسته نمی‌کند و قدم‌های جدی در این زمینه به‌طور مداوم و پایدار و پیشرونده مشهود نیست. کافی است، سری به بعضی جاهای تهران بزنید. اگر قرار بود شهر بدون دخانیات باشد، اولین کار باید این بود عرضه، فروش و مصرف دخانیات در این شهر قانونمند می‌شد که می‌بینیم این اتفاق نیفتاده و تنها در حد یک شعار باقی مانده است.
سیگارهای الکترونیکی به ترک سیگار کمک نمی‌کنند
یک بررسی جدید نشان می‌دهد برخلاف ادعاهای شرکت‌های سازنده سیگارهای الکترونیکی، شواهد چندانی درباره تاثیر این وسایل در ترک سیگار وجود ندارد. پژوهشگران با تجزیه و تحلیل اطلاعات بیش از 1000 نفر که در 4 تحقیق پیشین شرکت کرده بودند، به بررسی این موضوع پرداختند که سیگارهای الکترونیکی می‌توانند میزان ترک سیگار را بالا ببرند یا نه. گرچه پس از یک ماه درصد بیشتری از افرادی که از سیگار الکترونیکی استفاده می‌کردند، نسبت به افرادی که از دارونما یا برچسب نیکوتین استفاده کرده بودند، سیگار را ترک کردند، اما پس از 6 ماه تفاوتی در میزان ترک سیگار میان افراد استفاده‌کننده از سیگارهای الکترونیکی و افرادی که دارونما یا برچسب نیکوتین استفاده می‌کردند، وجود نداشت. دکتر ریاض‌اللحبی، سرپرست این پژوهش از دانشگاه تورنتو گفت: «سیگارهای الکترونیکی به‌طور گسترده‌ای به‌عنوان یک ابزار ترک سیگار تبلیغ و مصرف می‌شوند اما هیچ داده‌ای در حمایت از تاثیر درازمدت آنها نیافتیم.» سیگارهای الکترونیکی توتون را نمی‌سوزانند، در عوض نیکوتین را بخار می‌کنند و مصرف‌کننده این بخار را استنشاق می‌کند. یافته‌های جدید در توافق با یک بررسی در سال 2014 است که نشان داد افرادی که علاوه بر سیگار معمولی، سیگار الکترونیکی مصرف می‌کنند، پس از یک سال نسبت به افرادی که سیگار الکترونیکی استفاده نمی‌کنند، میزان ترک بالاتری ندارند.
منبع: LiveScience
