گفت‌وگو با دکتر شهرام محمدخانی درباره نشانههای اختلال استرس پس از سانحه (PTSD) در کودکان
از رنجی که می‌بریم و نمی‌دانید
دکترهانیه زائررضایی
اصطلاح PTSD (اختلال استرس پس از سانحه) در مورد کودکان هنگامی به‌کار برده می‌شود که آنها با حادثه‌ای شدیدا آسیب‌زا مواجه شوند و پس از آن حادثه زندگی‌شان به‌گونه‌ای تحت‌تاثیر قرار بگیرد که از نظر عملکرد تحصیلی و اجتماعی دچار افت شدید شوند. شاید تشخیص اختلال استرس پس از سانحه، زمانی که حادثه آسیب‌زا قابل‌شناسایی است و برای اطرافیان نیز به اندازه کودک بار عاطفی دارد، مشکل نباشد. مثلا هنگام حوادث و بلایای طبیعی نظیر سیل، زلزله یا حوادثی مثل جنگ، تشخیص کودک دچار اختلال استرس پس از سانحه دور از ذهن نیست اما مشکل زمانی ایجاد می‌شود که کودک حادثه را به دلیلی از خانواده‌اش پنهان می‌کند یا ماهیت حادثه به گونه‌ای است که برای آن کودک خاص فاجعه‌بار قلمداد می‌شود در حالی که ممکن است برای کودکان دیگر یا بزرگسالان معنای فاجعه‌باری نداشته باشد. برای اینکه با اختلال استرس پس از سانحه و علائم آن بیشتر آشنا شویم، در «فرزندپروری» این هفته با دکتر شهرام محمدخانی، استادیار روان‌شناسی بالینی دانشگاه خوارزمی در این باره گفت‌وگو کرده‌ایم.
سلامت: اختلال استرس پس از سانحه را برایمان تعریف می‌کنید؟
PTSD یا اختلال استرس پس از سانحه، هنگامی ایجاد می‌شود که فرد با تهدید به مرگ، آسیب شدید یا خشونت جنسی به صورت یک یا چند مورد از موارد زیر مواجه می‌شود:
1. تجربه مستقیم حادثه
2. شاهد بودن هنگامی که حادثه برای دیگران اتفاق می‌افتد.
3. آگاهی از اینکه حادثه آسیب‌زا برای یک عضو نزدیک خانواده یا دوست صمیمی رخ داده است. (البته این حادثه باید از نظر فرد فجیع یا غیرمترقبه باشد.)
توجه داشته باشید که مواجهه باید واقعی باشد و دیدن حادثه در رسانه‌های الکترونیکی، تلویزیون، فیلم‌ها یا تصاویر و عکس‌ها برای ایجاد اختلال استرس پس از سانحه کافی نیست، مگر آنکه این مواجهه مربوط به شغل باشد.
معمولا فرد پس از مواجهه، مکرر و ناخواسته حادثه فاجعه‌بار را در ذهنش مرور می‌کند و هنگام قرار گرفتن در موقعیتی که یادآور آن اتفاق باشد، احساس تنش و اضطراب و ناراحتی کرده و به گونه‌ای رفتار می‌کند که انگار در همان لحظه حادثه در حال وقوع است. این حالت ممکن است تا حدی پیشرفت کند که فرد کاملا آگاهی‌اش را نسبت به محیط اطراف از دست بدهد. معمولا کودک از هر چیزی که او را به یاد آن واقعه تلخ می‌اندازد (افراد، مکان‌ها، گفت‌وگوها، فعالیت‌ها، اشیاء و موقعیت‌ها) دوری می‌کند و این حالت‌ها و احساسات منفی باعث ناتوانی در تجربه شادی و خوشحالی در او می‌شود. رفتارهای تحریک‌پذیر و حملات خشم و غمگینی مهم‌ترین جزء زندگی این کودکان می‌شود.
سلامت: آیا اختلال استرس پس از سانحه در کودکان و بزرگسالان با هم متفاوت است؟
بله، تا مدتی پیش برای تشخیص اختلال استرس پس از سانحه در کودکان و بزرگسالان از معیارهای یکسانی استفاده می‌شد بنابراین مشکل کودکان بسیاری که واقعا مبتلا به اختلال استرس پس از سانحه بودند، تشخیص داده نمی‌شد. شاید گذشتگان ما بر این باور بودند که کودکان انعطاف‌پذیرترند و راحت‌تر از بزرگسالان حوادث را به دست فراموشی می‌سپارند و بعد از حوادث دچار مشکلات طولانی‌مدت نمی‌شوند اما مطالعات نشان داده است که برخلاف آنچه که قبلا تصور می‌شد، کودکان به سادگی نمی‌توانند از حوادث آسیب‌زای زندگی‌شان رهایی یابند و احتمالا بیش از بزرگسالان گرفتار مشکلات مزمن و حل‌نشده خواهند شد. این مشکلات بر روند رشد آنها اثر می‌گذارد و باعث تخریب مهارت‌های مورد نیازشان برای کنار آمدن با اتفاقات و خودتنظیمی هیجانی در آنها می‌شود. کودکانی که قبل از 11 سالگی آسیب‌دیده باشند، نسبت به کودکان بزرگ‌تر 3 برابر بیشتر دچار مشکلات روان‌شناختی می‌شوند.
سلامت: به کودک دچار اختلال استرس پس از سانحه چگونه کمک کنیم؟
این کودکان در صورت حمایت و درمان درست والدین، معلمان، روان‌شناسان یا سایر افراد مورد اعتماد می‌توانند به خوبی با مشکل‌شان مقابله کنند و به زندگی برگردند. آنها باید بلافاصله بعد از حادثه آسیب‌زا حمایت شوند تا بتوانند با فاجعه‌ای که رخ داده، روبرو شوند و مراحل غم و اندوه را بگذرانند. این هنر والدین است که با توجه به شناختی که از فرزندشان دارند، دنبال نشانههای این اختلال در او بگردند. والدین آگاه حتی می‌توانند مشکل کودکانی که سکوت اختیار کرده‌اند و به نظر می‌رسد نشانه‌ای از آسیب در آنان نیست، تشخیص دهند. یک کودک می‌تواند به شدت تحت‌تاثیر حادثه باشد اما احساسات و هیجاناتش را پنهان کند تا قوی و شجاع به‌نظر برسد.
سلامت: مهم‌ترین نشانههای اختلال استرس پس از سانحه در کودکان چیست؟
زودرنج شدن، به گریه افتادن و نالیدن؛ برگشت به رفتارهای کودکانه مثل انگشت مکیدن یا شب‌ادراری؛ بدرفتاری و امتناع از رفتن به مکان‌های خاص یا برخورد با افراد خاص؛ داشتن نشانههای جسمانی مثل تب، سردرد و تهوع بدون علت؛ ترس از تنها خوابیدن، کابوس‌های شبانه، وحشت شبانه و رویاهای ترسناک؛ احساس گناه و شرم و حساسیت به صداها و گوش به زنگی دائمی.
آداب تربیت
دکتر میترا حکیم‌شوشتری
فوق‌تخصص روانپزشکی کودک و نوجوان، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران
خداحافظ تلگرام، سلام عزیزم!
ستون «آداب تربیت» این هفته را به بیان مشکل نوجوانی اختصاص داده‌ایم که با ما درددل کرده است. اگرچه داشتن چنین مخاطبانی ما را متاثر می‌کند، اما تاسف‌برانگیزتر آن است که خودمان عامل ایجاد این وضعیت هستیم. پس از دریافت این پیغام با او و خانواده‌اش تماس گرفتیم و دیدار حضوری داشتیم. این نوجوان عضو خانواده‌‌ای 5 نفره است که اعضای آن کاملا با هم بیگانه‌اند، گویی هریک در سلول انفرادی زندگی می‌کنند.
حتما تا حالا حدس زده‌اید که منظور از این سلول چیزی نیست جز تکنولوژی، اینترنت و شبکه‌های اجتماعی. شبکه‌هایی که هر روز شکل جدیدی به خود می‌گیرند و جذابیت آنها به قدری است که بعضی از ما را از عزیزترین کسانی که در زندگی داریم، غافل کرده است.
ای کاش آنقدر که به فکرآنلاین بودن و عقب نیفتادن و به روز کردن این شبکه‌ها هستیم، به فکر روابط حقیقی در دنیای واقعی بودیم، به فکر کودکان و نوجوانانی که از ما بزرگ‌ترها الگو می‌گیرند. چند وقت است که پیاده‌روی کوتاهی در خیابان‌ها نداشتیم؟ دوستی می‌گفت از آسیب‌هایی که این روزها در اورژانس‌ها می‌بینیم، مربوط به کسانی است که حین راه رفتن به جای اینکه جلوی پایشان را نگاه کنند، به صفحه تلفن همراهشان خیره می‌شوند. فکر می‌کنید استفاده از تکنولوژی در تک‌تک لحظه‌های بی‌بازگشت زندگی‌مان چقدر مفید است؟ وقتی برای راضی کردن نوجوانان برای همراهی در جمع‌های خانوادگی، اینترنت همراه برایشان می‌گیریم، به او و خانواده و رابطه‌ها چه ضربه‌ای می‌زنیم؟ مثل اینکه از بحث اصلی دور شدم. این نوجوان، امروز درگیر رابطه عاطفی‌ای شده که به قول خودش با آن می‌خواهد خلاء ناشی از نداشتن ارتباط عاطفی در خانواده را پر کند. خوب است همین جا بگویم که این توجیه کردن را هم از مادر و پدر، یعنی الگوهای اصلی زندگی‌اش یاد گرفته است، چون وقتی از مادر پرسیدم چرا مدام سرت در گوشی است، جواب داد: «آخه خانم دکتر! یعنی من آدم نیستم؟ نباید چند تا دوست داشته باشم؟ بیرون که نمی‌رم، همه وقتم در اختیار اینهاست!» و وقتی از پدر پرسیدم چرا شب اینقدر دیر به خانه برمی‌گردید که فرصت ارتباط با نوجوانتان را ندارید، در جواب گفت: «این جوری اعصابم راحت‌تره، چون وقتی وارد خونه می‌شم هیچ‌‌کس به من محل نمی‌گذاره و آدم حسابم نمی‌کنه!» بیایید با هم راهی برای تجدید‌نظر در روش استفاده از تکنولوژی پیدا کنیم.
منتظر دریافت نظرهای ارزشمند شما هستیم.
