توصیه‌ها و هشدارهای دکتر شهرام محمدخانی به والدین جوان
دکتر هانیه زائررضایی «دختر من ساعت‌ها تنها در اتاقش می‌نشیند و با یک عروسک بازی می‌کند. وقتی مهمان داریم هم او کناری می‌نشیند و مودب و بی‌سروصدا تنها بازی می‌کند و با بچه‌های شیطان و پرسرو صدا همبازی نمی‌شود... خدا رو شکر که پسر نوجوان من اصلا اهل رفیق‌بازی نیست. اصلا با نوجوانان پرشر و شور همسن و سالش قرار نمی‌گذارد و بیرون نمی‌رود. ما گاهی به زور او را از خانه بیرون می‌فرستیم.
پسرم هرگز با ما مخالفت و مشاجره نمی‌کند و خدا رو شکر هیچ مشکلی با او نداریم...» اینها برخی از جمله‌هایی هستند که گاهی از والدین می‌شنویم، والدینی که خسته از کارها و مشغله‌های روزانه، خانه‌ای ساکت و بی‌سر و صدا را ترجیح می‌دهند، اما آیا واقعا رفتار کودکی که ساعت‌ها تنها در اتاقش می‌نشیند و یک کلمه صحبت نمی‌کند یا نوجوانی که در مورد هیچ چیز با والدینش جروبحث نمی‌کند و از خانه بیرون نمی‌رود، طبیعی است؟ تا چند سال پیش، بیشتر افراد تصور می‌کردند افسردگی صرفا بیماری بزرگسالان است و کودکان اصلا افسرده نمی‌شوند زیرا کودکی دوران شادی و بی‌مسئولیتی است ولی پزشکان می‌گویند حتی کودک زیر 2 سال نیز ممکن است افسرده شود. با دکتر شهرام محمدخانی، دانشیار روان‌شناس بالینی و عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی، درباره همین موضوع گفت‌وگو کرده‌ایم.
سلامت: شیوع افسردگی در کودکان چقدر است؟
بین 2 تا 8 درصد از کودکان 4 تا 18 ساله حداقل یک رویداد افسردگی بالینی را در زندگی خود تجربه می‌کنند. براساس مطالعه‌هایی که اخیرا انجام شده، معلوم شده است که 25 درصد نوجوانان حداقل نشانه‌های خفیف افسردگی را در دوره‌ای از زندگی‌شان تجربه کرده‌اند؛ یعنی از هر 4 نفر، یک نفر. این شیوع قابل‌ملاحظه است که به توجه نیاز دارد اما متاسفانه چون مورد غفلت و بی‌توجهی قرار می‌گیرد، بسیار دیر تشخیص داده می‌شود.
سلامت: اگر افسردگی در کودک و نوجوان دیرتشخیص داده شود یا اصلا تشخیص داده نشود، چه عواقبی دارد؟
افسردگی در کودکان مشکلات مختلفی ایجاد می‌کند. کودک افسرده از تعاملات اجتماعی با همسالان کناره‌گیری می‌کند، عزت‌نفس پایین، مهارت اجتماعی ضعیف و نگرش منفی به خود و زندگی و آینده دارد و این مسائل او را مستعد پیامدهای ناگوار می‌کند. اگر برای درمان کودک یا نوجوان افسرده اقدامی نشود، احتمال بروز اختلال‌های روانی دیگر مانند سوء‌مصرف مواد و خودکشی در بزرگسالی افزایش می‌یابد. حتی گاهی رفتارهای پرخطر ممکن است پاسخی به افسردگی زیربنایی در کودک و نوجوان باشد.
سلامت: چرا افسردگی در کودکان دیر تشخیص داده می‌شود؟
شاید مهم‌ترین دلیل، ماهیت این بیماری باشد. همان‌طور که می‌دانید، اختلال‌های دوران کودکی 2 نوع هستند؛ درون‌ریز و برون‌ریز. اختلال‌های برون‌ریز مثل بیش‌فعالی به این علت که پرسروصدا هستند و والدین را به ستوه می‌آورند، زودتر تشخیص داده می‌شوند اما اختلال‌های درون‌ریز مانند افسردگی چون متمرکز بر درون فرد است و از درون او را رنج می‌دهند و برای اطرافیان آزاردهنده نیستند، دیرتر مورد توجه قرار می‌گیرند. حتی ممکن است اولیا و مربیان مدرسه این کودکان یا نوجوانان را به عنوان افراد سربه‌راه و آرام و بی‌آزار (به اصطلاح بچه مثبت) تشویق کنند و این خود یکی از عوامل تداوم‌بخش این بیماری خواهد شد. معمولا والدین کودک و نوجوان افسرده زمانی او را نزد مشاور می‌برند که دچار افت تحصیلی شدید، روابط اجتماعی مختل، نداشتن تمرکز و اختلال‌های خواب و خوراک شده‌اند زیرا این علائم در طولانی‌مدت، توجه والدین و گاهی معلمان را جلب می‌کند درحالی که کودک افسرده مدت‌ها درد و رنج ناشی از آن را متحمل شده است. اگر والدین و معلمان علائم افسردگی را بشناسند و به آن حساس باشند، خیلی زودتر برای درمان فرزندشان اقدام خواهند کرد و این درمان زودهنگام باعث پیشگیری از عواقب آتی می‌شود.
16 نشانه افسردگی کودکان که باید والدین و معلمان به آنها توجه کنند
اگر والدین و اولیای مدرسه در کودک یا نوجوانشان این علائم را مشاهده کردند، باید او را برای بررسی بیشتر نزد روان‌شناس یا روان‌پزشک ببرند:
1. دیگر از تفریحات و سرگرمی‌هایی که مورد علاقه‌اش بوده، لذت نمی‌برد.
2. بیشتر اوقات روز را در غمگینی و ناراحتی و ناامیدی سر می‌کند.
3. حوصله و انرژی قبل را برای انجام کارهایش ندارد.
4. دائم از دل‌درد، سردرد، تهوع و... شکایت می‌کند درحالی که براساس معاینه‌ها و بررسی‌های انجام‌شده هیچ مشکل جسمی‌ای ندارد.
5. تمایلی به ارتباط با همسالان خود ندارد و تنهایی و گوشه‌گیری را ترجیح می‌دهد.
6. پرخاشگر و تحریک‌پذیر است (درواقع پرخاشگری نقابی است که باعث پنهان ماندن افسردگی کودک پشت آن می‌شود.)
7. درباره خودکشی صحبت می‌کند یا افکار مربوط به خودکشی دارد.
8. اعتماد به‌نفسش کم است و نگرش منفی به خودش دارد.
9. به همه چیز بی‌احساس است.
10. تغییرات وزن مشهود و ناخواسته‌ای دارد.
11. اختلال در خواب چه به‌صورت پرخوابی و چه به‌صورت کم‌خوابی او را آزار می‌دهد.
12. مشکل افت تحصیلی و نداشتن تمرکز دارد.
13. خستگی مداوم و انرژی تحلیل‌رفته زندگی او را مختل کرده است.
14. احساس گناه دارد.
15. افزایش حساسیت به خود و تمرکز بر ناتوانی‌هایش دارد.
16. غیبت‌های مکرر از مدرسه دارد و تکالیف مدرسه‌اش را انجام نمی‌دهد.
چرا و چگونه
کودکان افسرده می‌شوند؟
افسردگی در کودکان می‌تواند علت‌های ژنتیکی، روان‌شناختی، زیستی یا محیطی داشته باشد. در صورتی که سابقه افسردگی در اقوام درجه اول کودک وجود داشته باشد، احتمالا زمینه افسردگی به علت اختلاف سطح هورمون‌ها و مواد بیوشیمیایی در بدن وجود دارد اما این به تنهایی برای ایجاد افسردگی کافی نیست چون همان‌طور که می‌دانیم همه افرادی که سابقه خانوادگی افسردگی دارند، الزاما افسرده نمی‌شوند و بروز علائم به عوامل روان‌شناختی فرد، رابطه والدین و کودک، باورهای کودک درباره خودش و دنیایی که در آن زندگی می‌کند و همین طور به حالت‌های روانی پدر و مادر بستگی دارد. والدین تحقیر‌کننده و مقایسه‌کننده، باور بد بودن و دوست‌داشتنی نبودن را در کودک به‌وجود می‌آورند و زمینه را برای افسردگی او در سال‌های آتی ایجاد می‌کنند. از دیگر عوامل خطرساز افسردگی در کودکان می‌توان به وقوع رویدادهای استرس‌زای زندگی، نداشتن مهارت‌های مقابله‌ای موثر و فضای خانوادگی نامناسب اشاره کرد. اما هر کودک و نوجوانی که به دلیلی برای چند روز خسته و بی‌حوصله است، افسرده نیست. برای اینکه به این اختلال شک کنیم، علائم باید شدید باشند و حداقل چند علامت از علائم ذکرشده، همزمان و حداقل به مدت 2 هفته وجود داشته باشند. تشخیص افسردگی کاری ظریف است که به مهارت و تجربه نیاز دارد.
