شاید این سوال، سوال شما هم باشد
دکتر هانیه زائررضایی
وقتی می‌شنوید یا متوجه می‌شوید که یکی از اقوام یا دوستان فرزندتان اعتیاد پیدا کرده، چه حسی پیدا می‌کنید؟ مطمئنا در درجه اول نگران فرزندتان می‌شوید. سعی می‌کنید به روش‌های مختلف فرزندتان را از آن فرد دور کنید و اگر از بدشانسی بین آن فرد و فرزند شما پیوند عمیقی برقرار باشد، سعی می‌کنید کم‌کم رابطه را کم کنید و اگر موفق نشوید، حتی ممکن است مدرسه فرزند یا شهر خود را عوض کنید تا در امان بماند، اما این عکس‌العمل تا کی جواب خواهد داد؟ تا چند سالگی تمام دوستان فرزندتان را خواهید شناخت و تا چه زمانی برای مصون نگه‌داشتن، قادر به کنترل محیط او خواهید بود؟ همه به خوبی می‌دانیم که از سنی که متاسفانه هر روز پایین‌تر و پایین‌تر هم می‌آید، دیگر قادر به کنترل همه‌جانبه کودک و به‌خصوص نوجوانانمان نخواهیم بود. پس بهتر نیست به جای کنترل محیط بیرون، به فرزندانمان از همان دوران کودکی یاد بدهیم که چگونه از خود محافظت و چگونه در برابر وسوسه دوستان به مصرف موادمخدر مقاومت کنند؟
بسیاری از والدین برای بحث درباره مصرف موادمخدر با فرزندان خود، دودل و مردد هستند و به گمان خود نمی‌خواهند پرده حیا دریده شود. تعدادی از والدین هم بر این باورند که به هیچ‌وجه این احتمال وجود ندارد که روزی فرزندان آنها سراغ مصرف موادمخدر بروند. گروهی دیگر میل به صحبت راجع به موادمخدر دارند ولی شیوه آن را نمی‌دانند و حتی گروهی از این می‌ترسند که نکند صحبت‌ها باعث به وجود آمدن فکر مصرف در فرزندان شود. ولی درست نیست که تا اطمینان از مشکل‌دار شدن فرزند خود منتظر بمانید پس صحبت و اطلاع‌رسانی درباره مشروبات الکلی و موادمخدر را از همان ابتدای دوره کودکی شروع کنید و این ارتباط را همیشه باز نگه دارید.
از اینکه ممکن است نتوانید به همه سوال‌های فرزند خود راجع به موادمخدر پاسخ دهید، نترسید. اجازه دهید فرزند شما آگاه شود که به شدت نگران سلامت وی هستید و با کمک یکدیگر می‌توانید پاسخ‌ها را پیدا کنید.
این بخش یک راهنمای کلی برای صحبت با فرزندان راجع به موادمخدر است که بر اساس سطح دانش و آگاهی فرزندان و آمادگی آنها برای یادگیری جدید در سنین مختلف تنظیم شده است:
چگونه با کودکان 5 تا ? ساله حرف بزنیم؟
کودکان 5 تا 9 ساله معمولا احساس خوبی راجع به خود دارند. از اینکه در حال رشد هستند، لذت می‌برند و معمولا مدرسه و فرصت‌های جدید را دوست دارند. در این مرحله کودکان از طریق تجربه رویدادها، یاد می‌گیرند و تفکر می‌کنند و در مورد وقایعی که در آینده ممکن است رخ دهد، درک خوبی ندارند. آنها واقعیت و خیال را به راحتی درهم می‌آمیزند و دنیا را همان‌گونه می‌بینند که می‌خواهند نه به‌صورت واقعی. کودکان در این سنین نیازمند قوانین و هدایت رفتار و اطلاعات برای تصمیم‌گیری و انتخاب صحیح هستند.
بسیاری از کودکان علاقه‌مندند بدانند بدن آنها چگونه فعالیت می‌کند، پس بحث می‌تواند روی نگهداری سلامت کامل و اجتناب از هرگونه آسیب به بدن متمرکز شود. نقش والدین از دو منظر بسیار مهم است؛ یکی به‌عنوان معلم و دیگری به‌عنوان الگوی نقش. کودکان معمولا به همه چیز اعتماد دارند و باور دارند تصمیم‌هایی که بزرگسالان برای آنها می‌گیرند، درست است. به کودک خود کمک کنید کسانی که باید به او اعتماد کنند را بشناسد و بفهمد این اعتماد مهم است. مهارت «نه» گفتن را با فرزند خود تمرین کنید و موقعیت‌هایی را که ممکن است برای او ناخوشایند باشد، توصیف کنید؛ مانند هنگامی که کودک برای بازی و دوچرخه‌سواری دعوت می‌شود ولی شما به او اجازه نمی‌دهید یا هنگامی که دارو یا مواد ناشناخته به او تعارف می‌شود، به فرزند خود چند پاسخ برای اینگونه موقعیت‌ها یاد بدهید. درباره انواع کمکی که هر یک از افراد می‌توانند در هنگام وقوع اتفاق غیرمنتظره انجام دهند، صحبت کنید، مانند هنگام گم کردن کلیدخانه یا طرز برخورد با یک غریبه.
پیامی که باید به کودک 5 تا ? ساله منتقل شود:
- موادمخدر و داروهای غیرمجاز چیست، چرا غیرمجازند، شکل آنها چگونه است و به چه میزان زیان‌آورند؟
- تفاوت بین غذاها، سموم، داروها و موادمخدر غیرمجاز چیست؟
- اگر داروها را هنگام بیماری پزشک تجویز کند و والدین مسئول به او بدهند، مفید و کمک‌کننده است ولی اگر این داروها درست استفاده نشوند، زیان‌آور و خطرناک خواهند بود.
- اهمیت اجتناب از اشیاء، بسته‌ها و مواد ناشناخته و احتمالا خطرناک چیست؟
- کدام فرد بزرگسال، در مدرسه یا خارج از آن برای پاسخ دادن به سوالها قابل‌اعتماد است؟ می‌توانید فهرستی از کسانی که می‌تواند به آنها اعتماد کند و در مواقع خطر به آنها متکی باشد، تهیه کنید و دفترچه تلفنی تهیه کنید که شماره‌های اقوام، دوستان خانوادگی، همسایگان، معلمان، پلیس و آتشنشانی در آن نوشته شده باشد.
چگونه با کودکان 10 تا 12 ساله حرف بزنیم؟
در این دوره، سرعت رشد جسمانی کاهش می‌یابد و میزان زیادی از انرژی صرف یادگیری می‌شود. کودکان 10 تا 12 ساله علاقه‌مند به یادگیری واقعیت‌ها به‌خصوص چیزهای عجیب و غریب هستند و می‌خواهند از شیوه کار همه چیز سر دربیاورند و منابع اطلاعات در دسترس خود را شناسایی کنند. دوستان اهمیت زیادی پیدا می‌کنند و آنچه معمولا در این سن به آن علاقه‌مند می‌شوند و پیگیری می‌کنند، چیزی است که افکار گروه تعیین می‌کند. قسمتی از خودانگاره کودکان در حیطه‌ای که همسالان، به‌خصوص همسالان صمیمی، می‌پذیرند، شکل می‌گیرد. پس شاید این مهم‌ترین دوره سنی است که والدین برای پیشگیری از مصرف موادمخدر باید روی تلاش‌های پیشگیرانه خود تمرکز کنند. در این دوره که پایان دوره تحصیلات ابتدایی و آغاز دوره راهنمایی است، شروع مصرف، احتمال روبرو شدن با مشکلات جدیدتر را افزایش می‌دهد.
پیامی که باید به کودک 10 تا ?? ساله منتقل شود:
پیامی که به کودک شما باید به‌صورت واضح و صریح منتقل شود، ممنوعیت بی‌چون و چرای مصرف موادمخدر است و اطلاعات جدید مناسب که کمک‌کننده هستند، عبارتند از:
• روش شناسایی مواد نظیر سیگار، حشیش، مواد استنشاقی، هروئین، تریاک و مشتقات مختلف آنها
• تاثیرات مصرف موادمخدر بر قسمت‌های مختلف بدن و دلایل خطرناک‌تر بودن مصرف مواد هنگام رشد
• تاثیرات و پیامدهای بلند‌مدت و کوتاه‌مدت مصرف انواع موادمخدر
6 پیشنهاد به والدین
1. زمان مشخصی را به صحبت با فرزندتان اختصاص دهید که در آن بتوانید کامل به او توجه کنید زیرا توجه مختصر و ناکافی، مفید نخواهد بود. می‌توانید از او درخواست کنید با هم به پیاده‌روی بروید یا برای صرف بستنی شما را همراهی کند یا در راه برگشت از سینما با او صحبت کنید.
2. فرزندتان را به شرکت در فعالیت‌های گروهی که باعث به وجود آمدن دوستی‌های جدید و احساس لذت می‌شود، تشویق کنید. ورزش، اردو، برنامه‌های زیارتی- سیاحتی و شرکت در فعالیت‌هایی که برای نوجوانان در نظر گرفته شده، روش‌های مناسبی برای آشنایی و ملاقات کودک با همسالان خود هستند.
3. به فرزند خود تاکید کنید که ممکن است سیگار یا برخی از انواع موادمخدر از طریق پیام‌های جذاب یا رسانه‌های اثرگذار مثل فیلم‌ها یا تبلیغات تلویزیونی، ماهواره‌ای، شعر و آهنگ‌های خارجی یا مجله‌ها تبلیغ شود و به دروغ، بسیار دلربا، پرجاذبه و افسونگر معرفی شود.
4. تمرین نحوه «نه» گفتن را با کودک خود ادامه دهید و بر اهمیت ردکردن یا نپذیرفتن موادمخدر تاکید کنید. پیشنهاد موادمخدر سبک یا حتی سیگار به کودکان در این سنین دور از ذهن نیست.
5. از کودکان خود بخواهید بریده‌های مقاله‌های نشریات درباره قتل‌ها، نزاع‌ها و درگیری‌های داخلی یا خارجی مربوط به موادمخدر یا قاچاق و حتی آمار مرگ و میر ناشی از تصادفاتی که تحت‌تاثیر موادمخدر رخ داده را جمع‌آوری کند.
6. با والدین دوستان فرزند خود آشنا شوید و یکدیگر را به آموزش عادت‌های فردی و اجتماعی پسندیده تشویق کنید و با همکاری با سایر والدین، امکان فعالیت‌های قابل‌نظارت را برای فرزندان خود فراهم آورید که اوقات فراغت آنها که زمان مناسبی برای مصرف تفریحی یا آزمایشی موادمخدر است، محدود و کنترل کنید.
از واقعیت‌ها آگاه باشید
به‌عنوان پدر و مادر، باید درباره موادمخدر آگاهی کاملی داشته باشیم تا بتوانیم اطلاعاتی صحیح و جدید در اختیار فرزندان خود قرار دهیم. اگر درباره موادمخدری که مصرف متداول دارد، دانش کافی داشته باشیم و تاثیرات آنها روی ذهن و جسم را بدانیم، می‌توانیم با هوشیاری کامل در خصوص این موضوعات با فرزندان خود بحث کنیم. به علاوه، والدین مطلع، قابلیت شناخت دقیق‌تر و بهتر مشکلات مربوط به نشانه‌های مواد را دارند. حداقل مواردی که باید بدانید شامل موارد زیر است:
• انواع و اقسام موادمخدر متداول و خطرهای آنها
• وسایل مصرف موادمخدر برای هر نوع ویژه آن
• اسامی و عناوین خیابانی موادمخدر و شکل و شباهت ظاهری آنها
• علائم مصرف موادمخدر و گوش به زنگی نسبت به تغییرات رفتاری یا ظاهری فرزندان خود
• شیوه طلب کمک در اسرع وقت هنگامی که مشکوک به مصرف موادمخدر در فرزند خود هستید.
علایم هشدار را بشناسید
• آیا فرزند شما گوشه‌گیر و خسته است و به بهداشت شخصی خود بی‌توجه شده است؟
• آیا رفتار خصومت‌آمیز را شروع کرده و روحیه همکاری را از دست داده است؟
• آیا رابطه فرزند شما با سایر اعضای خانواده کاهش یافته است؟
• آیا دوستان قدیمی خود را ترک کرده است؟
• آیا دچار افت تحصیلی شده و در مدرسه غیبت می‌کند؟
• آیا به سرگرمی، ورزش و سایر فعالیت‌های مطلوب، بی‌علاقه شده است؟
• آیا الگوی خواب و تغذیه‌اش تغییر کرده؟
پاسخ مثبت به هریک از این سوالها می‌تواند نشان دهنده مصرف موادمخدر باشد. هرچند این علایم می‌تواند در کودک یا نوجوانی که مواد مصرف نمی‌کند ولی دارای مشکلات دیگری در مدرسه یا خانواده است، نیز دیده شود. اگر در این زمینه تردید دارید ،می‌توانید از یک مشاور اعتیاد کمک بگیرید و برای اطمینان از وجود نداشتن مشکلات جسمانی یا بیماری، فرزند خود را برای معاینه نزد پزشک ببرید.
گوش به زنگ باشید
درباره وسایل به ظاهر معمولی که در محل زندگی فرزندتان پیدا می‌شود، کنجکاوی نشان دهید؛ وسایلی نظیر لوله، کاغذ لوله‌شده، قوطی دارو، قوطی قطره چشم، گاز پیک نیکی، سیخ یا میله‌ای که سیاه شده باشد،فندک بزرگ و شیشه‌های مربای خالی که در آنها سوراخ شده است، می‌توانند علامت مصرف موادمخدر باشند.
چگونه ارزش‌هایمان را به فرزندمان بیاموزیم؟
هر خانواده توقعات و انتظارهای ویژه خود را دارد که ارزش‌های آن را مشخص می‌کنند. دلیل اینکه نوجوانی اصلاح شود با عزمی راسخ تصمیم می‌گیرد موادمخدر مصرف نکند، احتمالا این است که بر اساس نظام ارزشی خانواده‌اش دلایل قانع‌کننده و قوی‌ای برای مصرف نکردن موادمخدر داشته. این ارزش‌ها به نوجوان، انگیزه، نیرو و دلیلی برای «نه» گفتن می‌دهد و به او کمک می‌کند تا بر گفته خود استوار بماند. در ادامه، چند روش برای روشن کردن ارزش‌های خانوادگی در ذهن نوجوانان مطرح می‌شود:
• در انتقال ارزش‌ها به فرزندان، صریح و شفاف باشید: با فرزندان درباره اینکه چرا ارزش‌هایی مانند صداقت، اتکا به نفس و مسئولیت‌پذیری بااهمیت هستند، صحبت کنید تا بدانند چگونه این ارزش‌ها می‌توانند در تصمیم‌گیری صحیح و مناسب یاور آنها باشند و چگونه یک تصمیم مانند یک زنجیر به دنبال تصمیم قبلی پدید می‌آید و یک تصمیم خوب و مناسب، تصمیم‌گیری بعدی را راحت‌تر می‌کند.
• الگوی خوبی برای کودکان باشید: رفتار و عملکرد خود را تحت‌نظر داشته باشید و بدانید چگونه رفتار شما باعث رشد ارزش‌ها در فرزندتان می‌شود. فرزندان رفتار والدین را تقلید می‌کنند. مصرف سیگار، داروهای تجویز شده و حتی مصرف داروهای آزاد که تهیه آنها نیازی به نسخه پزشک ندارد، ارزیابی و کنترل کنید. توجه داشته باشید که نگرش، طرز تلقی و رفتار شما چگونه ممکن است شکل‌دهنده انتخاب فرزندتان برای مصرف موادمخدر باشد. حتی اگر خودتان سیگار می‌کشید، هرگز اجازه ندهید فرزندتان در مصرف شما نقش داشته باشد، مثلا سیگار را برای شما روشن کند یا حتی بسیار مختصر، سیگار، مواد و داروی غیرمجاز مصرف کند.
• مواظب تعارض گفتار و رفتارتان باشید: کودکان در درک علائمی که والدین هنگام رفتار بروز می‌دهند، بسیار زیرک هستند. این رفتارها ممکن است انجام عملی ناخوشایند یا نداشتن صداقت باشد. مثلا اگر بدون مرخصی زودتر محل کار خود را ترک کرده‌اید به کودک نگویید: «اگر کسی تلفن زد، بگو من خانه نیستم!» چون این عمل به کودک می‌آموزد گاهی نداشتن صداقت، عمل درستی است.
• دقیق و جزئی‌نگر باشید: برای فرزند خود توضیح دهید دلیل وجود قوانین موجود در جامعه و قوانینی که شما در خانه وضع کرده‌اید، چیست. قوانین را برشمارید و بگویید چه انتظاری از او دارید. در مورد نتایج نقض قانون نیز تذکر دهید؛ هنگام نقض قانون چه تنبیه‌هایی وجود دارد، نحوه اجرای آنها چگونه خواهد بود، زمان آنها چقدر خواهد بود و هدف از تنبیه، رسیدن به چه منظوری است.
• با ثبات، منطقی و قابل باور باشید: به فرزند خود گوشزد کنید قانون منع مصرف موادمخدر در همه مکان‌ها و همه وقت لازم‌الاجراست. در خانه خود، خانه دوست و هر کجا که می‌رود. از تهدیدهای غیرواقعی نظیر «وقتی بابات بیاد خونه می‌کشتت» خودداری کنید. هنگام نقض قانون به آرامی به او گوشزد کنید که منتظر مجازاتی که قبلا راجع به آن صحبت شده، باشد.
