چند سالی است که مساله آبیاری مزارع سبزی‌ها با آب فاضلاب در جنوب تهران به‌طور علنی بیان شده و از زبان مسوولان وزارت بهداشت نیز این موضوع بارها شنیده شد مبنی بر اینکه بیش از 60 هکتار از زمین‌های کشاورزی در جنوب تهران با آب فاضلاب آبیاری می‌شوند. هرچند اقداماتی برای خروج فاضلاب از سیستم آبیاری مزارع انجام شد ولی هنوز بخشی از مزارع این مناطق با آب فاضلاب آبیاری می‌شود و علاوه بر جنوب تهران، برخی از شهرهای اطراف تهران نیز این مشکل را دارند. رئیس کمیسیون سلامت و محیط‌زیست شورای شهر تهران با بازدید از منطقه 19 و 20 شهرداری تهران باز هم موضوع آبیاری سبزی‌های جنوب تهران با آب فاضلاب تصفیه‌نشده را مطرح کرد و نسبت به مشکلات متعددی که می‌تواند برای مصرف‌کنندگان ایجاد شود، هشدار داد. دکتر حافظی پس از بازدید از منطقه20 گفت:

«حجم فاضلاب وارداتی به تصفیه‌خانه بیش از ظرفیت است و به همین دلایل بخشی از فاضلاب بدون تصفیه وارد محیط‌زیست می‌شود. از طرف دیگر، بخشی از فاضلاب تهران به کانال عماد‌آور سرازیر می‌شود که از این فاضلاب برای آبیاری مزارع اطراف استفاده می‌شود. به همین علت سبزی‌هایی که در این مزارع کشت می‌شوند آلوده هستند و باید وزارت بهداشت، جهاد کشاورزی و سازمان حفاظت محیط‌زیست با حساسیت بیشتری به این مساله بپردازند.» البته بعد از اظهارات دکتر حافظی، فرماندار تهران پاسخ داد که 2 سال است برای آبیاری مزارع جنوب تهران از آب فاضلاب استفاده نمی‌شود به‌گونه‌ای که بیش از 2 سال پیش 60 هکتار زمین با آب فاضلاب آبیاری می‌شد و طی 2 سال گذشته این میزان به 10 هکتار کاهش یافته است. عیسی فرهادی برای اثبات حرف‌هایش توضیح داده بود در 10 هکتار باقیمانده نیز مقرر شده به جای کشت سبزی‌ها، شبدر و یونجه بکارند تا مشکلی برای سلامت انسان ایجاد نشود. البته فرماندار تهران این را هم گفته بود که ممکن است در شهرستان‌های واقع در جنوب شهر تهران آبیاری مزارع با آب فاضلاب همچنان وجود داشته باشد ولی بی‌تردید در شهر تهران آبیاری مزارع با آب فاضلاب وجود ندارد. این کش‌وقوس‌ها در حالی مطرح می‌شود که در فصل تابستان معمولا احتمال شیوع بیماری‌های گوارشی مانند وبا بیشتر است و هنوز آبیاری مزارع سبزی در جنوب تهران چه کم و چه زیاد وجود دارد و مردم نیز سبزی و صیفی مصرف می‌کنند و در معرض بیماری‌های فراوانی قرار دارند که می‌تواند از این سبزی و صیفی‌‌های آلوده منتقل شود. از این‌رو، سراغ دکتر عباس یداللهی متخصص بیوتکنولوژی، رئیس مرکز رشد فناوری کشاورزی پارک علم‌و‌فناوری و عضو هیئت‌علمی دانشگاه تربیت مدرس رفتیم تا از ایشان درباره آلودگی سبزی‌ها بپرسیم. مشروح این گفت‌وگو را می‌توانید در «کلینیک تغذیه» این هفته بخوانید.

نمی‌توان به مردم گفت سبزی هم نخورند ولی می‌توان گفت در این شرایط به سمت باغبانی خانگی پیش بروند؛ نشاهای آماده سبزی‌ها را تهیه کنند و با خاک ضدعفونی شده، گلدان سبزی‌های مورد علاقه‌شان را بکارند. این کار خیلی ساده‌تر و سالم‌تر و ایمن‌تر است

وقتی مزارع سبزی‌ها با آب فاضلاب آبیاری می‌شود، چه اتفاقی برای سبزی‌ها می‌افتد؟
     زمانی که سبزی‌ها با آب فاضلاب یا آب‌هایی که تصفیه‌شان در راستای کاهش املاح بوده، آبیاری می‌شوند، با ته‌نشین شدن املاح، آب بدون تصفیه به سمت مزارع هدایت می‌شود. با این سیستم آبیاری گیاه تولیدشده از چند جهت می‌تواند سلامت مصرف‌کنندگان را به خطر بیندازد؛ اول اینکه محتوای نیترات در این آب‌ها زیاد است و آب ازت بالایی دارد که باعث تجمع نیترات در گیاهان می‌شود. همان‌طور که می‌دانید تجمع نیترات خاصیت سرطان‌زایی دارد. دومین مشکل این است که سرب و کادمیوم در بیشتر فاضلاب‌ها وجود دارد و به راحتی جذب گیاهان می‌شود که باز هم این مواد برای بدن مضر هستند. سومین مساله که حادتر از بقیه است، وجود میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا مثل وبا در آب فاضلاب است که بسیار خطرناک است. در حقیقت، تخم انگل‌ها به‌طور سطحی در گیاهان باقی می‌مانند ولی میکروب وبا به راحتی و با شستشوی چندباره از بین ‌نمی‌رود.

جذب آلودگی‌های ناشی از آب در کدام سبزی‌ها بیشتر است؟
     سبزی‌های ریشه‌ای مانند تربچه و شلغم بیشتر در معرض خاک هستند بنابراین تجمع آلودگی مانند نیترات در آنها بیشتر است. در سبزی‌های میوه‌ای گوجه‌فرنگی بیشتر می‌تواند آلودگی را جذب کند ولی فلفل دلمه‌ای که به‌عنوان سلطان سبزی‌ها شناخته می‌شود، گیاه مقاومی است بنابراین کمتر سمپاشی می‌شود و جذب آلودگی نیز در آن کمتر است. از میان سبزی‌های برگی، کاهو بیشترین آلودگی به نیترات را دارد. علاوه بر این تخم انگل زیادی نیز جذب آن می‌شود.

در کشورهای دیگر چه سیستم آبیاری وجود دارد که سبزی‌هایشان سالم‌تر است؟
     در کشورهای دیگر سبزیکاری استاندارد مشخصی دارد و عناصر موجود در گیاهان حساب‌شده است. در بسیاری از کشورها از کشت هیدروپتیک (کشت بدون خاک) استفاده می‌شود، به‌گونه‌ای که در شرایط گلخانه‌ای که همه‌چیز تحت کنترل است، گیاه را پرورش می‌دهند و مزه و کیفیت خوبی نیز خواهد داشت. علاوه بر این، اگر از آب فاضلاب نیز در آبیاری استفاده شود، آب فاضلاب تصفیه می‌شود ولی در کشور ما این‌گونه نیست.

به گفته فرماندار تهران، در حال حاضر همه مزارع تهران با فاضلاب آبیاری نمی‌شوند. آیا محصولی که از این طریق آبیاری شده برای مردم قابل‌تشخیص است تا آن را نخرند؟
     نه، اصلا برای مردم قابل‌تشخیص نیست که چه سبزی و میوه‌ای با آب سالم آبیاری شده و چه محصولی بیماری‌زاست. همچنین نمی‌توان به مردم توصیه کرد سبزی هم نخورند ولی شاید بهترین توصیه در این شرایط این باشد که مردم به سمت باغبانی خانگی پیش بروند به صورتی که نشاهای آماده سبزی‌ها را تهیه کنند و با خاک ضدعفونی شده، گلدان سبزی‌هایی که دوست دارند را بکارند. این کار خیلی ساده و ایمن‌تر است. آنها می‌توانند در اینترنت جستجو کنند و مراکزی که نشا آماده دارند را بیابند و کاهو، کلم و حتی شاهی و... را در گلدان بکارند و استفاده کنند.

آیا پختن سبزی‌ها یا ضدعفونی کردن آنها می‌تواند آلودگی‌های آنها را کم کند؟
     میکروب وبا با ضدعفونی کردن از بین نمی‌رود ولی پختن سبزی‌ها خیلی از عوامل بیماری‌زا را از بین می‌برد. آلودگی نیترات، فلزات سنگین و باقیمانده سموم هم از طریق پختن از بین نمی‌رود، بنابراین توصیه ما این است که مردم بیشتر سبزی‌های میوه‌ای و برگی بخورند و سبزی‌های ریشه‌ای مثل تربچه را کمتر مصرف کنند و ضمنا سبزی‌ها را تازه و روزانه مصرف کنند زیرا مقدار ویتامینC و آنتی‌اکسیدان‌های موجود در سبزی هرچه بیشتر بماند، کمتر می‌شود و میزان آلایندگی سبزی بالاتر می‌رود. در مورد کاهو به‌دلیل تجمع نیترات و تخم انگل‌ها حتما برگ سبز بیرونی را جدا و بعد مصرف کنند و ساقه وسط کاهو را اصلا نخورند و برگ‌های سالم‌تر و شاداب‌تر را مصرف کنند. در مجموع سبزی‌های دراز، پیر، ساقه شکسته و زخمی را اصلا نخرید و به سمت باغبانی خانگی پیش بروید.

مهدیه آقازمانی

هفته نامه سلامت/587