از خشکی پوست تا نشانگان استیون جانسون
دکترآیدا روشن‌ضمیر
همه داروها در کنار آثار مفید خود، عوارض جانبی ناخواسته‌ای هم دارند. یکی از معمول‌ترین این عوارض، واکنش‌های پوستی هستند. داروهای بسیاری ممکن است باعث بروز چنین عوارضی شوند. اغلب این موارد خفیف هستند و چندان جای نگرانی ندارند اما ممکن است گاهی نیز باعث ایجاد واکنش‌های شدید پوستی شوند که در مواردی حتی باعث مرگ بیمار می‌شود. به همین دلیل لازم است همه واکنش‌های پوستی داروها را جدی گرفت و به پزشک اعلام کرد تا بررسی شود. علت اصلی بروز واکنش‌های پوستی داروها اغلب مشخص نیست اما بسیاری از آنها زمینه آلرژیک دارند. بعضی از واکنش‌های پوستی در صورت مصرف مقادیر زیاد دارو ایجاد می‌شوند. این موارد اغلب با قطع مصرف دارو از بین می‌روند اما بعضی از این واکنش‌ها ممکن است حتی با یک‌بار مصرف دارو رخ دهند (مثل حساسیت شدید به پنی‌سیلین) و چنین شرایطی گاه تا مدت‌ها بعد از اتمام مصرف دارو نیز باقی می‌ماند. بعضی عوامل، احتمال بروز واکنش‌های پوستی داروها را بیشتر می‌کنند؛ مثلا داشتن سابقه بیماری‌های پوستی، بیماری‌های کلیه، لوپوس و ایدز. به علاوه، احتمال بروز این واکنش‌ها در افراد مسن بیشتر از دیگران است. نحوه مصرف دارو هم می‌تواند در این امر موثر باشد مثلا با مصرف داروی موضعی (مانند کرم، لوسیون و پمادها) بیشتر احتمال بروز واکنش‌های پوستی وجود دارد. بعد از آن، داروهای تزریقی (تزریق وریدی) و سپس داروهای خوراکی قرار دارند. در «پوست، مو و زیبایی» این هفته با رایجترین عوارض پوستی داروها و رایجترین داروهایی که مصرف آنها ممکن است منجر به ضایعات پوستی شود، آشنا خواهید شد.
رایجترین داروهایی که عوارض پوستی دارند
اغلب ضایعات پوستی با قطع مصرف دارو از بین می‌روند اما بهبود واکنش‌های جدی به تزریق داروی کورتونی یا ضدحساسیت نیاز دارد. این ضایعات گاهی چند دقیقه بعد از مصرف دارو و گاه چند ساعت یا چند روز بعد ظاهر می‌شوند بنابراین تشخیص اینکه کدام دارو باعث این واکنش شده، گاه دشوار می‌شود. هر دارویی ممکن است باعث ایجاد ضایعات پوستی شود. حتی داروی بدون نسخه، قطره‌های چشمی یا بینی یا شیاف‌ها. گاهی تنها راه تشخیص اینکه کدام دارو باعث ضایعات پوستی شده، این است که مصرف همه داروها (به جز داروهای حیاتی) قطع شوند. بعد مصرف داروها یکی‌یکی شروع شوند تا مشخص شود کدام‌یک باعث بروز ضایعات پوستی شده‌اند. معروف‌ترین داروهایی که علائم پوستی ایجاد می‌کنند، عبارتند از:
تتراسایکلین‌ها
گروهی از آنتی‌بیوتیک‌ها هستند که شامل داروهای معروفی مانند داکسی‌سایکلین و ماینو‌سایکلین می‌شوند. اغلب برای درمان عفونت‌های پوستی و ادراری و بعضی بیماری‌های خودایمنی به کار می‌روند و مقدار و مدت مصرف این داروها، به نوع بیماری بستگی دارد و گاهی لازم است بیمار آنها را به مدت طولانی مصرف کند.
این گروه از داروها، باعث حساسیت پوست به نور خورشید می‌شوند بنابراین هنگام مصرف آنها باید از قرار گرفتن طولانی در معرض نور آفتاب خودداری کرد. البته این وضعیت به نوع تتراسایکلین مصرفی و مقدار مصرف آن بستگی دارد.
مصرف تتراسایکلین‌ها باید همراه یک لیوان کامل آب باشد در غیر این صورت ممکن است باعث زخم شدن مری شود. استفاده از این گروه داروها در زنان باردار، شیرده و کودکان زیر 12 سال ممنوع است چون باعث تغییر رنگ دائمی دندان‌های در حال رویش می‌شود. البته رنگ دندان‌های رویش‌یافته را هم تغییر می‌دهند اما این اثر موقت است.
در مواردی که بیمار این داروها را به مدت طولانی و مقادیر زیاد مصرف می‌کند، احتمال تغییر رنگ پوست به رنگ آبی زیاد است. این احتمال در افراد مسن بیشتر است. البته این وضعیت هم موقت است و با قطع مصرف دارو، به‌تدریج از بین می‌رود.
داروهای شیمی‌درمانی
هر سال، میلیون‌ها نفر در جهان گرفتار بیماری سرطان می‌شوند. شیمی‌درمانی هم یکی از اجزای مهم در درمان این بیماری محسوب می‌شود. داروهای شیمی‌درمانی مانع رشد و فعالیت سلول‌های سرطانی می‌شوند اما روی سایر سلول‌های بدن نیز آثار منفی دارند. یکی از شایع‌ترین این قسمت‌ها، پوست و موی بیمار است. عوارض پوستی داروهای شیمی‌درمانی عبارتند از:
- ضایعات پوستی، ایجاد جوش و زخم‌های پوستی
- نکروز پوست و جدا شدن قسمت‌هایی از آن
- تغییرات ناخن‌ها، التهاب و قرمزی اطراف ناخن‌ها، کلفت یا نازک شدن و تغییر رنگ ناخن‌ها
- تیره شدن رنگ پوست، ناخن و مخاط دهان
- ریزش مو
- حساسیت به نور خورشید
- خشکی و خارش پوست
- سوزش دهان به‌دلیل ایجاد زخم‌های دهانی دردناک
البته این عوارض به نوع داروی مصرفی بستگی دارد و همه داروهای شیمی‌درمانی ممکن است باعث ایجاد همه این عوارض نشوند. این مشکلات گاهی به حدی باعث ناراحتی بیمار می‌شود که ممکن است ترجیح دهد روند درمان را متوقف کند بنابراین لازم است پزشک قبل از شروع درمان، تا حد زیادی بیمار را از این عوارض آگاه کند.
توصیه‌های زیر می‌تواند به بیمارانی که شیمی‌درمانی می‌شوند، کمک کند؛ از جمله:
- تا حد امکان از قرار گرفتن در معرض نور مستقیم خورشید اجتناب و حتما از کرم‌های ضدآفتاب و لباس‌های محافظ استفاده کنید.
- هنگام حمام و شستشو از صابون و شوینده‌های ملایم و بدون عطر استفاده کنید. بهتر است مدت استحمام تا حد امکان کوتاه باشد.
- از عطرهای خیلی قوی استفاده نکنید.
- از کرم‌های مرطوب‌کننده بدون عطر بعد از استحمام استفاده کنید.
- از مصرف داروهای ضدجوش حاوی الکل اجتناب کنید.
- گاهی پزشک کرم‌های خاصی را برای جلوگیری از خارش شدید پوست تجویز می‌کند اما اگر خارش در همه قسمت‌ها باشد، ممکن است داروهای ضدحساسیت خوراکی برای بیمار تجویز کند.
- از آنجا که دلیل خشکی پوست، کم شدن آب بدن است، توصیه می‌شود بیماران از بخور، کرم‌های مرطوب‌کننده و وازلین استفاده کنند و مایعات کافی نیز بنوشند.
کورتون‌ها
پردنیزولون، تریامسینولون، هیدروکورتیزون و... داروهای نام‌آشنایی هستند که برای درمان بیماری‌های زیادی تجویز می‌شوند؛ بیماری‌هایی مانند آسم، ضایعات پوستی، لوپوس، بیماری‌های خودایمنی و... اما این داروها در کنار اثر خوب درمانی، عوارض جانبی زیادی هم دارند که اغلب در هنگام مصرف طولانی‌مدت بروز می‌کنند بنابراین لازم است فقط تحت نظر پزشک و به مقدار تجویز شده، مصرف شوند.
داروهای کورتونی را می‌توان به اشکال مختلف استفاده کرد؛ خوراکی، موضعی، استنشاقی و تزریقی که هر کدام از آنها عوارض جانبی متفاوتی ایجاد می‌کند.
• نوع خوراکی: این نوع کورتون‌ها، احتمال بروز عوارض جانبی بیشتری دارند. البته این عوارض به مقدار و مدت مصرف دارو بستگی دارد و شامل نازکی پوست، کند شدن ترمیم زخم‌ها و مستعد شدن پوست برای کبودی است.
· نوع موضعی: این نوع کورتون‌ها در صورت مصرف طولانی‌مدت ممکن است باعث نازکی پوست و ایجاد مناطق قرمز رنگ و جوش‌های پوستی شود.
مترونیدازول
این آنتی‌بیوتیک معروف اغلب در درمان عفونت‌های پوستی، استخوان، مفصل و دندان به کار می‌رود و جزو داروهای نسبتا پرمصرف است. باعث بروز عوارض جانبی متعدد پوستی مانند بثورات پوستی، خارش، برافروختگی صورت (در صورت مصرف همراه با الکل)، کهیر، زبر شدن زبان و...می‌شود.
البته همه این عوارض جانبی در همه بیماران بروز نمی‌کند و ممکن است در تعدادی از بیماران دیده شوند.
... و داروهای دیگر
علاوه بر این داروها، داروهای دیگری هم عوارض پوستی دارند مانند پنی‌سیلین‌ها، داروهای ضدتشنج، وارفارین، داروهای ضداضطراب و داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی (مانند دیکلوفناک، ناپروکسن و... که در درمان آرتریت به کار می‌روند) این داروها نیز ممکن است باعث ایجاد ضایعات پوستی، حساسیت به نور آفتاب و سایر عوارض پوستی شوند.
در مجموع لازم است پزشک و داروساز، قبل از تجویز دارو، در مورد عوارض احتمالی آن به بیمار توضیح دهند. بیمار نیز باید قبل از مصرف دارو از پزشک اطلاعاتی بگیرد و بروشور دارو را با به دقت مطالعه کند. در صورت مشاهده عوارض پوستی (به‌خصوص اگر شدید باشد) نیز باید مصرف دارو را قطع و به پزشک مراجعه کند.
خشکی پوست
خشکی پوست معمولا با پوسته شدن ملایم، زبری پوست، سفتی و خارش همراه است. از دست رفتن آب بدن، شرایط آب و هوایی خاص، عطرها و حساسیت، وضعیت خشکی پوست را تشدید می‌کنند. استفاده از مرطوب‌کننده‌ها باعث نفوذ آنها می‌شود و رطوبت را در سلول‌های پوست ذخیره می‌کند. کرم‌ها و لوسیون‌ها راه موثری برای تامین رطوبت پوست بعد از خشک شدن آن هستند. پمادها طوری ساخته شده‌اند که پایه چرب و روغنی دارند و همچون یک سد محافظ، در سطح پوست باقی می‌مانند و از آن محافظت می‌کنند. استفاده از آنها باعث جلوگیری از خشک شدن بیشتر پوست می‌شود.
برای پیشگیری از خشکی پوست چه‌کار کنیم؟
سرخ شدن چهره
علت قرمز شدن موقت صورت، اغلب گشاد شدن رگ‌های خونی است. گاهی نیز به‌دلیل ناسازگاری دارو با بدن اتفاق می‌افتد و از جمله واکنش‌های پوستی به داروها محسوب می‌شود. علاوه بر داروها، الکل و بعضی بیماری‌ها نیز می‌توانند باعث ایجاد چنین وضعیتی شوند.
تیرگی پوست
این تیرگی ممکن است به صورت موضعی فقط در یک محل باشد یا در همه قسمت‌های پوست ایجاد شود. بعضی داروها علاوه بر پوست، باعث تیره شدن زبان، لثه و ناخن نیز می‌شوند. داروهای شیمی‌درمانی چنین تغییر رنگ‌هایی در بدن ایجاد می‌کنند. اغلب این تغییرات 3-2 هفته بعد از شروع شیمی‌درمانی آغاز می‌شود و 12-10 هفته بعد از اتمام آن از بین می‌رود.
بعضی داروهای شیمی‌درمانی نیز که به صورت وریدی تزریق می‌شوند، باعث تیره شدن محل رگ بر روی پوست می‌شوند اما این تغییر رنگ نیز به‌تدریج از بین می‌رود.
داروهای دیگری هم ممکن است باعث تغییر رنگ پوست شوند. مثلا بعضی داروهای حاوی فلزات سنگین (مانند آهن) در پوست رسوب و تغییر رنگ ایجاد می‌کنند. بعضی داروها نیز باعث افزایش ملانین (رنگدانه) پوست و تیرگی آن می‌شوند. این وضعیت با قرار گرفتن در معرض نور آفتاب معمولا بدتر می‌شود. داروهایی که می‌توانند باعث تغییر رنگ پوست شوند، عبارتند از:
· داروهای ضدجنون: باعث ایجاد رنگ آبی-خاکستری روی پوست به‌خصوص در مناطق در معرض آفتاب می‌شوند.
· فنی‌توئین: باعث تغییر رنگ پوست صورت و گردن به رنگ قهوه‌ای در تعدادی از بیماران می‌شود. این رنگ مدتی بعد از قطع دارو از بین می‌رود.
· داروهای ضدمالاریا: در بیمارانی که این دارو را به مدت طولانی مصرف کرده‌اند، تغییر رنگ آبی- خاکستری در پوست صورت و گردن دیده می‌شود.
تغییرات ناخن‌ها
در بیمارانی که تحت شیمی‌درمانی قرار می‌گیرند، ممکن است تغییرات متعددی در ناخن‌ها دیده شود. تیره شدن رنگ ناخن‌ها، ایجاد یک خط عمودی یا افقی در ناخن، فرورفتگی (شیار) روی ناخن، جدا شدن ناخن دست یا پا از بستر خود، کلفت یا نازک شدن ناخن.
بیشتر این تغییرات موقتی هستند و بعد از قطع مصرف دارو و بلند شدن ناخن ظرف چند هفته یا چند ماه، از بین می‌روند.
برای پیشگیری از تغییرات ناخن‌ها چه‌کار کنیم؟
ناخن‌ها باید کوتاه و تمیز نگه داشته شوند؛ استفاده از دستکش هنگام کار در منزل برای کم شدن احتمال آسیب به ناخن‌ها لازم است؛ استفاده نکردن از لاک ناخن تا زمانی که ناخن‌ها به وضعیت عادی بازگردند و گاهی بستر ناخن دچار عفونت می‌شود که در این صورت پزشک داروی آنتی‌بیوتیک تجویز می‌کند.
حساسیت به نور
بعد از مصرف بعضی داروها، قرار گرفتن در معرض نور خورشید، باعث واکنش‌های پوستی می‌شود یعنی با مصرف این داروها مشکلی پیش نمی‌آید اما وقتی بیمار در برابر آفتاب قرار می‌گیرد، پوستش دچار واکنش و قرمز یا آبی رنگ و گاه دچار خارش می‌شود. داروهایی که باعث چنین واکنش‌هایی می‌شوند، عبارتند از: تتراسایکلین، داروهای درمان آرتریت و گاه گلی‌بن‌گلامید.
برای پیشگیری از حساسیت به نور چه‌کار کنیم؟
در صورت مصرف تتراسایکلین، داروهای درمان آرتریت و حتی گلی‌بن‌گلامید بهتر است تا حد امکان کمتر در معرض آفتاب قرار گرفت و هنگام خروج از منزل از کرم‌های ضدآفتاب و لباس‌های محافظ (مانند دستکش و کلاه لبه‌دار) استفاده کرد. این کار حتی در روزهای ابری ضروری است؛ از برنزه کردن پوست خودداری کنید. استفاده از اکسید دوزنگ هم می‌تواند از پوست بدن محافظت کند و در صورت شدت واکنش‌های پوستی پزشک ممکن است داروی کورتونی یا ضدخارش توصیه کند.
ضایعات پوستی (راش)
مصرف بسیاری از داروها باعث ایجاد دانه‌های پوستی می‌شود که گاه قرمز و صاف و گاه تا حدی برجسته هستند. راش‌های دارویی اشکال مختلفی دارند:
• کهیر: جزو عوارض شایع دارویی است. این ضایعه به شکل منطقه قرمز رنگی دیده می‌شود که در قسمت وسط کمی کمرنگ‌تر است و اغلب خارش شدیدی هم دارد. در صورت بروز کهیر باید بلافاصله مصرف دارو را قطع و به پزشک مراجعه کرد. گاهی کهیر همراه با التهاب است که در این صورت پزشک ممکن است داروهای ضدحساسیت تجویز کند.
• آکنه (جوش): بعضی داروها باعث ایجاد آکنه یا بدتر شدن وضعیت آکنه‌های موجود در پوست می‌شوند. داروهای کورتونی و ضدبارداری احتمال دارد باعث بروز آکنه شوند.
· پسوریازیس: لکه‌های قرمز رنگ همراه با پوسته‌های خشک خاکستری گاهی در صورت مصرف برخی داروها دیده می‌شوند.
· پورپورا: به شکل نقاط ریز قرمز یا بنفش رنگ ریزی است که به‌دلیل خونریزی زیر پوستی ایجاد می‌شود.
نشانگان استیون جانسون
این وضعیت، واکنش شدید پوستی و غیرمعمولی است که شامل علائم آنفلوانزا (تب، لرز، خستگی، بدن‌درد) همراه با علائم پوستی می‌شود. در صورت بروز چنین واکنشی باید مصرف دارو را سریع قطع و به پزشک مراجعه کرد. گاه لازم است بیمار در بیمارستان بستری و داروهای تزریقی به وی داده شود. پنی‌سیلین‌ها، تتراسایکلین‌ها و سولفانامیدها جزو داروهایی هستند که ممکن است باعث ایجاد چنین واکنشی شوند.
