محبوبه ریاستی

مسئولیت‌پذیری مهارتی است که باید آن را به کودکان آموخت تا در آینده در ورطه زندگی اجتماعی دچار مشکل نشوند. اما نباید از آن سوی بام نیز بیفتیم. گاهی بعضی والدین آنقدر به کودکشان مسئولیت می‌دهند و آنقدر سختگیری می‌کنند که کودک را خسته و از دنیای کودکی‌ جدا می‌کنند. در «فرزندپروری» این هفته با دکتر میترا حکیم‌شوشتری، فوق‌تخصص روان‌پزشکی کودکان و نوجوانان در این‌باره گفت‌وگو کرده‌ایم.

سلامت: از چه زمانی باید به کودکان مسئولیت داد؟

این مساله به روحیه و توانایی کودک بستگی دارد. باید در وهله اول کودک را به خوبی بشناسیم تا بتوانیم به او مسئولیت دهیم چون اگر به کودکی که آمادگی پذیرش مسئولیت ندارد مسئولیت دهیم، دچار مشکل می‌شود و اعتمادبه‌نفسش پایین می‌آید.

سلامت: در واقع چون نمی‌تواند آن مسئولیت را انجام دهد، احساس سرخوردگی می‌کند؟

دقیقا همین‌طور است. احساس می‌کند چرا مثل دیگران نمی‌تواند آن کار را انجام دهد و برای همین احساس شکست می‌کند.

سلامت: در بعضی از خانواده‌ها به کودک مسئولیت‌هایی می‌دهند که واقعا مناسب
سن و سالش نیست. این والدین فکر می‌کنند با سپردن مسئولیت‌های دشوار، کودک زودتر به رشد جسمی و عقلی می‌رسد. فکر می‌کنید چه کودکانی بیشتر در معرض این مشکل هستند؟

معمولا کودکانی که در خانواده‌های پرجمعیت رشد می‌کنند و خواهر یا برادر بزرگ‌تر از خود دارند، بیشتر دچار این مشکل می‌شوند و دیگر اعضای خانواده دائم به او دستور می‌دهند. ممکن است کودک در درازمدت از این دستورها خسته و حرف‌شنوی‌اش کمتر شود.

سلامت: در این صورت چه راه‌حلی را پیشنهاد می‌کنید؟

والدین نباید اجازه دهند بچه‌های بزرگ‌تر به کوچکتر دستور دهند یا او را تحت فشار بگذارند. درخواست پدر و مادر و شأن آنها به مراتب بالاتر از فرزندان دیگر در خانه است.

سلامت: بچه‌هایی که دائم در حال اجرای دستورات افراد دیگر خانواده هستند، در درازمدت چه شخصیتی پیدا خواهند کرد؟

ممکن است لجباز شوند و اعتمادبه‌نفسشان پایین بیاید.

سلامت: به نظر شما بهتر است کودک در پذیرش مسئولیت آزاد باشد یا محدود؟

نباید مسئولیت را به آنها تحمیل کنیم؛ برعکس باید سعی کنیم حس مسئولیت‌پذیری را در کودکانمان به‌وجود آوریم. به این معنا که بهتر است کودک در پذیرش مسئولیت خود آزاد باشد اما باز هم می‌گویم به توانمندی کودک هم باید توجه داشت.

سلامت: بعضی از والدین حتی روی لباس پوشیدن کودکانشان نیز حساسیت به خرج می‌دهند و فکر می‌کنند اگر لباس‌های بزرگ‌تر از سن واقعی کودک تنش کنند، کودک زودتر احساس بزرگی خواهد کرد!

این کار کاملا اشتباه است. باید اجازه دهیم کودک مطابق با سنش رشد کند و دوران کودکی‌اش را به خوبی بگذراند. اگر این اتفاق نیفتد و سعی کنیم او را بزرگ‌تر از سنش جلوه دهیم، به مرورزمان از نقشی که به اجبار به او واگذار شده است، خسته می‌شود و از دوران کودکی‌اش هم آنطور که باید لذت نمی‌برد.

سلامت: مسئولیت دادن به کودکان در دخترها و پسرها چقدر با یکدیگر متفاوت است؟

معمولا چون دخترها حرف‌شنوی بیشتری دارند، از نظر کلامی قوی‌ترند و زودتر و راحت‌تر با مسئولیت‌هایی که به آنها واگذار می‌شود، کنار می‌آیند ولی پسرها چون شیطنت بیشتری دارند، ممکن است خیلی حرف‌شنوی نداشته باشند اما باید با توجه به سن کودک به او مسئولیت بدهیم و می‌توانیم از مسئولیت‌های کوچک‌تر شروع کنیم مانند جمع‌کردن مدادرنگی‌ها یا بردن نمکدان یا قاشق و چنگال برای پهن کردن سفره.

سلامت: والدین چطور می‌توانند احساس خوبی به کودکشان بدهند تا از انجام وظیفه‌ای که برعهده‌ او گذاشته شده، لذت ببرد؟

والدین باید برای ایجاد یک حس خوب و مشارکت بیشتر در خانه به کودک کمک کنند مثلا به او بگویند من اسباب بازی‌هایت را جمع می‌کنم، تو مداد رنگی‌هایت را جمع‌کن. درواقع این حس مشارکت، همدلی و دوستی بیشتری ایجاد می‌کند و کودک هم با رغبت بیشتری مسئولیتش را انجام خواهد داد.

دکتر نسرین امیری

روان‌پزشک کودک

عضو هیات‌علمی دانشکده علوم‌بهزیستی و توانبخشی

قبل از مسوولیت‌سپاری، توانمندی کودک را بشناسید

مسئولیت دادن به کودک، فرمول مشخصی ندارد و باید با توجه به توانمندی و شناختی که از کودک داریم، به او مسئولیتی واگذار کنیم مثلا ممکن است توانمندی یک کودک 4ساله از یک کودک 8ساله بیشتر باشد برای همین واقعا سن تعیین‌کننده نیست اما نکته‌ای که در این میان بسیار مهم است، این است که باید به کودک بیاموزیم مسئولیت کاری را که انجام می‌دهد، به‌عهده بگیرد چون این کار باعث افزایش توانمندی و قدرت او می‌شود مثلا اگر به او پول می‌دهیم که به خرید برود، باید اجازه انتخاب را هم به او بدهیم یا وقتی از او بخواهیم که در تمیز کردن خانه کمکمان کند، باید این اجازه را هم داشته باشد که مهمان دعوت کند اما گاهی متاسفانه والدین یا از این طرف بوم می‌افتند یا از آن طرف بوم یعنی یا آنقدر به کودک مسئولیت می‌دهند که او را خسته می‌کنند یا اصلا این کار نمی‌کنند که کودک دیگر نمی‌تواند توانمندی‌هایش را بشناسد برای همین توصیه می‌شود با توجه به سن کودک از او بخواهیم کاری را برعهده بگیرد تا هم از کودکی‌اش لذت ببرد و هم انسان مسئول و با اعتمادبه‌نفسی بار بیاید.

نگاه جامعه‌شناس 

دکتر امان‌ا... قرائی مقدم

عضو هیات‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی

گاهی سختگیری والدین نتیجه معکوس می‌دهد

من با مسئولیت دادن به کودکان و نوجوانان مخالف نیستم و معتقدم کودکان باید مسئولیت‌پذیر بار بیایند اما باید با توجه به جنس و توان کودک به او مسئولیت دهیم چون اگر بیشتر از حد به او مسئولیت دهیم، در درازمدت نه تنها کلافه می‌شود بلکه از انجام مسئولیتش هم هیچ لذتی نخواهد برد. قبل از هر چیزی باید از توان کودکمان شناخت کافی داشته باشیم. از طرف دیگر، معمولا افرادی که در کودکی‌ وظایف سنگینی را عهده‌دار می‌شوند و والدین به آنها سختگیری می‌کنند، وقتی وارد جامعه می‌شوند از انجام کار‌شان لذت نمی‌برند و سعی می‌کنند از بار مسئولیت شانه خالی کنند. رفتار والدین با کودکانشان نقش مستقیمی در آینده آنها دارد.

البته فضایی که کودک در آن رشد می‌کند هم مهم است؛ مثلا کودکان روستایی از همان سنین کودکی کارهای بزرگی را انجام می‌دهند و ناراحت هم نیستند چون شیوه زندگی روستایی این گونه است اما یک کودک شهری توان یک کودک روستایی را ندارد به همین دلیل باید برای مسئولیت دادن به کودکانمان همه چیز را در نظر بگیریم تا از نظر روانی و جسمی آسیبی نبینند. از طرف دیگر، نباید به کودک هیچ مسئولیتی ندهیم چون در این صورت مسئولیت‌پذیر نخواهد شد و نمی‌تواند در آینده روی پای خودش بایستد بنابراین باید مسئولیت مناسبی برای او در نظر بگیریم.

هفته نامه سلامت/529