در چند سال اخیر سیستم الکترونیکی خانگی و غیرخانگی یک تغییر اساسی کرده و هر روز وسایل جدیدتر با کارایی بهتر وارد بازار می‌شود. در حال حاضر کمتر خانه‌ای است که برای روشنایی از لامپ‌های 100 وات رشته‌ای یا مهتابی‌های قدیمی استفاده کند. لامپ‌های کممصرف و حتی نسل جدیدتر آنها لامپ‌های ال‌ای‌دی و اس‌ال‌ای‌دی این روزها جایگزین لامپ‌های قدیمی شده‌اند که هم عمرشان کوتاه بود و هم به راحتی می‌شکستند و برق زیادی مصرف می‌کردند. حتی وسایل الکترونیک خانگی جدید مانند ماشین لباسشویی و ظرفشویی نیز دیگر مانند قدیم آب و برق زیادی مصرف نمی‌کنند و با توجه به محدود بودن منابع انرژی در جهان، شرکت‌های تولید‌کننده وسایل الکترونیک نیز به فکر تولید محصولی هستند که انرژی کمتری مصرف کند، اما این وسایل الکترونیک کممصرف همان‌قدر که می‌توانند مفید باشند، استفاده نامناسب از آنها و ناآگاهی در مورد خطراتی که دارند می‌تواند سلامت مردم را به خطر بیندازد. رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های غیرواگیر وزارت بهداشت اخیرا نسبت به ناآگاهی مردم از خطرات وسایل الکترونیک خانگی مانند لامپ‌های کممصرف هشدار داده و از نبود سیستم تفکیک زباله‌های الکترونیک خانگی انتقاد کرده است.
مکانیسم نسل جدید لامپ‌های کممصرف خانگی کاملا با لامپ‌های رشته‌ای متفاوت است و در این لامپها از فلزات سنگین مانند بخارات جیوه استفاده شده در حالی که لامپ‌های قدیمی این‌گونه نبودند و شیوه استفاده و مراقبت از آنها کار بسیار ساده‌ای بود. دکتر احمد کوشا، رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های غیرواگیر وزارت بهداشت در گفت‌وگو با «سلامت» با بیان اینکه در کشور ما پسماندهای خاص و خطرناک مسوول دفع مشخصی ندارند، توضیح می‌دهد: «متاسفانه ما در کشورمان برای پسماندهای خاص مانند لامپ‌های کممصرف یا وسایل الکترونیک خانگی مانند باتری سیستم جمع‌آوری نداریم و مردم نیز در این زمینه آگاهی کمی دارند و فرهنگ استفاده از آن را نمی‌دانند. از آنجایی که قطعات الکترونیک حاوی فلزات سنگین هستند باید به طور ویژه دفع شوند.» او با اشاره به روند افزایشی بیماری‌های غیرواگیر در کشور تاکید می‌کند: «فلزات سنگین خاصیت سرطان‌زایی دارند و حتی لامپ‌های کممصرف به دلیل اینکه بخارات جیوه دارند، هنگام شکستن روی سیستم اعصاب تاثیر می‌گذارند و باعث مسمومیت عصبی خواهند شد، در حالی که مردم در این زمینه اطلاعات کمی دارند و نمی‌دانند وقتی این لامپها می‌شکنند، چگونه باید آن را جمع کنند.»
بیماری‌زایی وسایل الکترونیک خانگی
در دنیا روی همه وسایل الکترونیک علائم خاصی نصب شده به این معنا که باید زباله‌دان خاص و جدایی داشته باشد و همراه سایر زباله‌های خانگی دفع نشود. رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های غیرواگیر در ادامه به کشورهای پیشرفته اشاره می‌کند: «در بسیاری از کشورهای پیشرفته جعبه‌های مخصوصی برای جمع‌آوری وسایل الکترونیک خانگی مانند لامپ‌های کممصرف و باتری گذاشته‌اند و مردم پسماندهای این وسایل را در این جعبه‌ها قرار می‌دهند و از این طریق خطر آنها هم برای محیط‌زیست و هم برای انسان کم می‌شود.» موضوع دیگری که دکتر کوشا بر آن تاکید می‌کند، لامپ‌هایی است که برای ضد‌عفونی در بیمارستان‌ها به کار می‌رود و اخیرا نیز وارد مصارف خانگی شده است: «دستگاه‌های ضد‌عفونی‌کننده‌ای که از اشعه ماورای‌بنفش استفاده می‌کنند و به شکل لامپ هستند، اخیرا علاوه بر بیمارستان‌ها وارد خانه‌های مردم نیز شده‌اند که ما اصلا این وسایل را برای مصارف خانگی پیشنهاد نمی‌کنیم و در بیمارستان‌ها نیز باید طبق دستورالعمل خاصی استفاده شوند که زیان آنها به حداقل برسد، ولی در حال حاضر کارایی لازم را ندارند و بیشتر از اینکه مفید باشند، زیان‌آور هستند.» به گفته رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های غیرواگیر وزارت بهداشت، به دلیل خاصیت بیماری‌زایی وسایل الکترونیک باید ارگان‌هایی که مسوول جمع‌آوری زبالهها هستند (مانند شهرداری) به فکر جمع‌آوری زباله‌های الکترونیک باشند و مردم نیز باید درباره استفاده از این وسایل آگاهی بیشتری پیدا کنند تا کمتر در معرض زیان‌های ناشی از این وسایل که هر روز نمونه جدیدی از آنها به بازار می‌آید، قرار گیرند.
بخار جیوه در لامپ کممصرف
برای اینکه اطلاعات بیشتری در مورد لامپ‌های کممصرف پیدا کنیم، مدیر برنامه‌های بهداشت پرتو وزارت بهداشت ابتدا از مکانیسم لامپ‌های نسل جدید گفت تا برایمان روشن شود چرا باید در استفاده از این لامپها آگاهی کافی داشته باشیم: «همان‌طور که می‌دانید لامپ‌های جدید از بخارات جیوه تشکیل شده و وقتی لامپ را روشن می‌کنیم، الکترون به جیوه برخورد می‌کند و جیوه تحریک می‌شود و از خود پرتو ماورای‌بنفش ساطع می‌کند.
روی دیواره داخلی لامپها یک لایه فلورسنت وجود دارد که پرتو‌های فرابنفش تولیدشده به آنها برخورد می‌کند و نور مرئی تولید می‌شود.»
مهندس گورانی با بیان اینکه لامپ‌های جدید، فشرده‌شده مهتابی‌های قدیمی هستند، توضیح می‌دهد: «در این لامپها بخارات جیوه وجود دارد بنابراین در صورت شکستن لامپ، جیوه که به صورت بخار است به راحتی در بدن جذب می‌شود و به‌ویژه در ریه‌ها به راحتی جذب خواهد شد. از طرفی، سمیت عصبی ایجاد می‌کند و در کل خاصیت سرطان‌زایی دارد.» نکته دیگری که وی مطرح می‌کند، کیفیت لامپ‌های کممصرف است: «همان‌طور که در مورد مکانیسم لامپ‌های کممصرف گفتم، جیوه نور ماورای‌بنفش تولید می‌کند و بعد فلورسنت در دیواره لامپ، آن را به نور مرئی تبدیل خواهد کرد. حال اگر فلورسنت لامپ خوب نبود نور ماورای‌بنفش به راحتی از شیشه عبور می‌کند و ما در معرض نور ماورای‌بنفش قرار می‌گیریم، بنابراین حتما باید فاصله با این لامپها کمتر از 30 سانتی‌متر نباشد.»
تفکیک زباله‌های وسایل الکترونیک از سایر زبالهها چه ضرورتی دارد؟ زمانی که باتری یا لامپها کارایی‌شان را از دست می‌دهند، چه خطری می‌توانند داشته باشند؟ مدیر برنامه بهداشت پرتو وزارت بهداشت در پاسخ به این سوالات به چند نکته مهم اشاره می‌کند: «اول اینکه وسایل الکترونیک جزئی از زندگی ما شده‌اند و وقتی در مورد صدمات آنها صحبت می‌کنیم، منظور این نیست که از آنها استفاده نکنیم، بلکه باید فرهنگ استفاده از آنها را بدانیم. نکته بعدی این است که نباید تصور کنیم منابع آب و خاک و هوا در دنیا بسیار گسترده‌اند، بلکه این منابع در حال حاضر بسیار محدود هستند و وقتی ما زبالهها را درست تفکیک نمی‌کنیم، مواد خطرناک این زبالهها وارد محیط می‌شوند و خاک و آب را آلوده می‌کنند و این آلودگی‌ها مجددا وارد زندگی‌مان می‌شوند. به طور مثال وقتی مواد شیمیایی را در فاضلاب‌ها می‌ریزیم، آنها وارد آب‌های زیرزمینی می‌شوند و مجددا وارد زندگی‌مان خواهند شد. به همین علت منابع آبی و خاکی و حتی هوا آلوده می‌شوند و این آلودگی‌ها باعث بروز انواع بیماری‌های غیرواگیر خواهند شد.»
مردم زبالهها را کجا ببرند؟
نکته مهمی که مهندس گورانی بر آن تاکید دارد نشکستن وسایل الکترونیک و باتری هنگام دور ریختن آنهاست. در بسیاری از کشورها جعبه‌های مخصوصی برای این گروه از زبالهها وجود دارد و مردم این جعبه‌ها را به شرکت‌های مخصوصی تحویل می‌دهند و به جای آن لامپ دریافت می‌کنند. در صورتی که در کشور ما اگر مردم هم بخواهند این زبالهها را تفکیک کنند وسیله‌ای برای این کار وجود ندارد و اگر لامپ را در کیسه جدا هم بگذارند باز هم هنگام حمل توسط ماموران شهرداری می‌شکند و محیط را آلوده می‌کند.
مهدیه آقازمانی
