هشدار کارشناسان درباره تولید انبوه محصولات دستکاری‌شده ژنتیکی

در سال‌های اخیر با پیشرفت علم و تکنولوژی، موضوع موجودات و محصولات دستکاری‌شده ژنتیکی (تراریخته) مطرح شده است. در حوزه کشاورزی نیز متخصصان با دستکاری ژنتیکی بذرهای گیاهی به دنبال تولید گیاهانی مقاوم به آفات و تغییرات آب و هوایی با راندمان بالا هستند. هر چند ممکن است کلیت موضوع مفید به نظر برسد، اما در کنار آن نباید نسبت به خطرات احتمالی ناشی از دستکاری‌های ژنتیکی گیاهان غفلت کرد.

     تاکنون بسیاری از کشورهای دنیا از جمله تعداد قابل‌توجهی از کشورهای اروپایی و کشورهای پیشرفته جهان از قبیل سوئیس، آلمان، اتریش، ژاپن، فرانسه، ایتالیا، روسیه، نیوزلند، هلند، لهستان، اسلوونی، کرواسی، مجارستان، صربستان، لوکزامبورگ، یونان و ایرلند شمالی به‌دلیل خطرات بالقوه و احتمالی محصولات کشاورزی تراریخته، تولید آنها را ممنوع کرده و قوانین بسیار سختگیرانه‌ای را در خصوص واردات و مصرف آنها تا زمان آشکارشدن کامل نتایج تحقیقات جامع علمی وضع کرده‌اند.

     در اتحادیه اروپا ضمن ممنوعیت کامل کشت این محصولات، ورود محصولات بالای 1درصد تراریختگی کاملا ممنوع بوده و کمتر از این مقدار هم نیازمند برچسب‌گذاری است. در این بین برخی از کشورها از جمله آمریکا به دلایل نامشخصی نسبت به تولید انبوه برخی از محصولات کشاورزی تراریخته اقدام کرده که البته می‌تواند ناشی از اهداف استعماری آنها نیز باشد به‌خصوص که کاشت محصولات تراریخته در سایر کشورها (برزیل، آرژانتین، هندوستان و...) تحت لیسانس شرکت‌های آمریکایی است و این کشورها تنها نقش کارنده محصولات تراریخته را دارند و نقشی در فناوری آن ندارند.

     در کشور ما نیز در ماه‌های اخیر، موضوع تولید محصولات تراریخته و طرح در برنامه ششم توسعه به شدت در رسانه‌ها و بین حامیان و منتقدان تولید این محصولات مورد بحث و بررسی قرار گرفته است ولی به‌دلیل درجه بالای اهمیت موضوع و تاثیر مستقیم محصولات کشاورزی بر سلامت مردم و محیط‌زیست انتظار می‌رود تا پیش از اقدام به تولید انبوه محصولات تراریخته در کشور با برنامه‌ریزی مناسب و هدفمند نسبت به بررسی جامع اثرات کوتاه‌مدت و بلندمدت این محصولات به‌خصوص در دوره‌های بین نسلی اقدام و نتایج آن به صورت مستند در مراجع علمی معتبر داخلی و بین‌المللی منتشر شود.

تراریخته‌ها و خطر عقیمی
     جالب است بدانید به‌دلیل اهمیت بالای جنبه‌های ایمنی محصولات دستکاری‌شده ژنتیکی در جهان و همچنین برای جلوگیری از انحراف‌های احتمالی در تولید این محصولات، پروتکل بین‌المللی ایمنی زیستی در 29 ژانویه سال 2000 به تصویب رسید و تاکنون حدود 163 کشور عضو آن هستند. دولت جمهوری اسلامی ایران در تاریخ سوم خرداد 1380، پروتکل ایمنی زیستی را امضا کرد و این پروتکل در سال 1388 به تایید شورای نگهبان رسید. براساس این قانون مسوولیت صدور، تمدید و لغو مجوز فعالیت در امور مرتبط با فناوری زیستی جدید با رعایت قوانین مربوط به هر دستگاه و ضوابط ایمنی زیستی این قانون بر عهده دستگاه‌های اجرایی ذی‌صلاح شامل وزارت جهاد کشاورزی، سازمان حفاظت محیط‌زیست و وزارت بهداشت است.

     دکتر ظریف، وزیر امور خارجه برای روشنگری نسبت به خطرهای محصولات تراریخته در اسفند ماه 1378 طی نامه‌ای به دفتر رئیس‌جمهور وقت، نسبت به پیامدهای محصولات دستکاری ژنتیکی‌شده هشدار داده و تاکید کرده که «این محصولات دستکاری‌شده ژنتیکی می‌تواند به‌عنوان سلاح علیه کشور مورد بهره‌برداری قرار‌ بگیرد به‌طوری که تولید‌کنندگان این محصولات قادرند به‌عنوان مثال با نصب ژن عقیمی روی گندم، نسلی از کشور را عقیم کنند.»

جایگاه تراریخته‌ها در ایران
     در ارتباط با دیدگاه دولت نسبت به تولید محصولات تراریخته در کشور نیز باید گفت که وزارت جهاد کشاورزی به‌عنوان متولی اصلی تولیدات کشاورزی، هر چند در موارد مختلف اعلام کرده است که تا کنون مجوزی برای تولید محصولات تراریخته در کشور صادر نشده اما معاون زراعت وزیر جهاد کشاورزی در مصاحبه با خبرگزاری فارس در پاسخ به موضع وزارت جهاد کشاورزی در برابر تولید محصولات تراریخته اعلام کرده که اگر مجوز رسمی برای کشت محصولات تراریخته در کمیته مربوطه صادر شود، حتما از آن استقبال می‌کنیم.

     وزارت بهداشت به‌عنوان رکن اصلی در تایید یا عدم تایید سلامت انسانی محصولات تراریخته تا کنون به صورت جدی به موضوع وارد نشده و موضع مشخصی در این خصوص اتخاذ نکرده است. رئیس مرکز تحقیقات آزمایشگاهی سازمان غذا و دارو اعلام کرده که مدارک مستحکم و مستدل علمی برای اثبات زیانبارنبودن محصولات تراریخته وجود ندارد. در این میان، تنها سازمان حفاظت محیط‌زیست به‌دلیل عدم اثبات بیخطری محصولات تراریخته برای محیط‌زیست، با تولید انبوه و آزاد آنها مخالفت کرده است. هرچند برخی از متخصصان و متولیان داخلی، موضوع واردات، تولید و رهاسازی محصولات تراریخته را در راستای تامین امنیت غذایی کشور مطرح می‌کنند، اما باید متذکر شد که مساله «امنیت غذایی و سلامت جامعه» که به نحوی ارتباط مستقیمی با امنیت ملی کشور دارد، موضوعی راهبردی بوده و در موارد ابهام، مسوولان بدون طی فرآیند علمی احراز اطمینان از آثار بلندمدت و بین نسلی محصولات بر سلامت مردم، نباید وارد تصمیم‌گیری شوند.

تلاش برای تولید انبوه
     در حال حاضر، موضوع مهم یا به عبارت دیگر خطری که باید مورد توجه قرار بگیرد، تلاش گسترده و هدفمند حامیان محصولات تراریخته برای رفع موانع قانونی و دریافت مجوزهای لازم برای تولید انبوه محصولات تراریخته کشاورزی شامل برنج و پنبه در داخل کشور بدون طی مراحل شناخت پیامدهای بلندمدت، کنترل آثار سوء، استانداردسازی و کسب اطمینان علمی از کنترل فرآیندها و نتایج است که به نوبه خود مستلزم این است که در وهله اول، جامعه علمی موضوع را فارغ از مجادلات رسانه‌ای بررسی دقیق کرده و در آن به اجماع نسبی برسد. این مسیری است که تاکنون پیموده نشده و چنان که مشاهده می‌شود بدون طی این فرآیند، در برنامه ششم توسعه کشور، تولید انبوه محصولات تراریخته مورد توجه قرار گرفته است. در واقع حامیان این امر، بدون طی فرآیند معمول تصمیم‌گیری‌های راهبردی مرتبط با امنیت غذایی، همراه با ناآگاهی علمی و عمومی مسوولان و جامعه نسبت به اثرات محصولات تراریخته و نیز شرایط سیاسی کشور در دوران‌گذار مجلس شورای اسلامی، در پیش‌نویس لایحه پیشنهادی برنامه ششم توسعه به مجلس، در ردیف 9، بخش راهبردها، سیاست‌ها و اقدامات اساسی بخش علم و فناوری، عبارت «تولید و تجاریسازی انبوه کودهای زیستی و سموم زیستی و محصولات تراریخته با اولویت برنج و پنبه تراریخته» را گنجانده‌اند، که هدف از آن، قانونی و تسهیل‌کردن مسیر تولید این محصولات است.

شتابزده عمل نکنیم
     باید توجه داشته باشیم در مورد محصولات کشاورزی تراریخته به‌دلیل تاثیر مستقیم بر سلامت مصرف‌کنندگان و همچنین محیط‌زیست کشور، نباید شتاب‌زده عمل کرد، لازم است تا زمان آشکارشدن نتایج مستند تحقیقات علمی داخلی و بین‌المللی، فرآیند تولید انبوه و تجاری‌سازی این محصولات داخل کشور متوقف شود. چنانچه تولید محصولات تراریخته داخل کشور آزاد شود، سازمان‌های متولی بین‌المللی، ایران را در لیست کشورهای تولیدکننده محصولات کشاورزی تراریخته قرار خواهند داد که در نتیجه ممکن است در زمینه صادرات محصولات کشاورزی مشکلاتی ایجاد شود و در واقع یکی از مزیت‌های اصلی کشور در امر تولید و صادرات در معرض مخاطره قرار‌ گیرد. شایسته است که مجلس شورای اسلامی نسبت به اصلاح برنامه ششم توسعه در مورد تولید انبوه این محصولات، پیش از تصویب آن اقدام و با تصویب قوانین مناسب، قواعد حاکم بر تولید این محصولات را برای سال‌های آینده نیز به خوبی روشن کند. علاوه بر این درخصوص واردات محصولات تراریخته به کشور نیز قوانین مناسب برای منع واردات یا اعمال قوانین سختگیرانه مانند برچسب‌گذاری تصویب و اجرا شود.

دکتر رحمت‌ا... حافظی
رئیس کمیسیون سلامت، محیط‌زیست و خدمات شهری شورای شهر تهران

هفته نامه سلامت/574