آمار دیابت نوع2 در ایران و جهان رو به افزایش است و تعداد زیادی از این مبتلایان هم در سنین سالمندی هستند. برخی از آنها از دوران جوانی و میانسالی به دیابت مبتلا بودند و گروهی نیز به تازگی به جمع مبتلایان پیوسته‌اند. طبیعی است هرچه سال‌های ابتلا به دیابت بیشتر باشد، احتمال بروز عوارض ناشی از دیابت هم بیشتر خواهد بود، اما کنترل دیابت در دوران سالمندی به دلیل وجود بیماریهای گوناگون، ضعف در اندام‌ها و بینایی و ذهن و مهم‌تر از همه علایم مبهم نشانههای دیابت ممکن است کمی مشکل باشد، اما با همه مشکلات، کنترل دیابت در سالمندان هم امکان‌پذیر است.
علایم افزایش قند خون را بشناسید
هر بیماری علائم خاصی دارد؛ مثلا افزایش قندخون ناشی از بیماری دیابت با چند مشخصه اصلی تشنگی، پرادراری، کاهش وزن و... بروز می‌کند ولی این علائم در سالمندان به دلیل تغییرات فیزیولوژیک بدن معمولا دیده نمی‌شود و ممکن است سالمند با افزایش قندخون فقط بی‌حال شود. البته هر بی‌حالی‌ای به معنای افزایش قندخون نیست و تا قندخون اندازه گرفته نشده نیازی به اقدامات کمکی نیست. اگر سالمند از قبل به بیماری دیابت مبتلاست، حتما باید گلوکومتر تهیه کند و اگر هنوز به دیابت مبتلا نشده، آزمایش مربوط به قندخون هر3 سال یکبار لازم است. اگر در آزمایش میزان قندخون بیشتر از 126 میلی‌گرم در دسی‌لیتر گزارش شود، یعنی سالمند به دیابت مبتلا شده است.
علایم افت قند خون را بشناسید
افراد مبتلا به دیابت در معرض نوسانات قندخون قرار دارند. به همان نسبتی که قندخون با خوردن یک ماده شیرین بالا می‌رود، تاخیر در خوردن هم می‌تواند منجر به افت قندخون شود. مغز انسان از گلوکز تغذیه می‌کند، در نتیجه با کاهش گلوکز به سرعت دچار سرگیجه و اختلال در هوشیاری میشود. عروق مغزی یا عروق محیطی بدن جوانان، انعطاف‌پذیری خوبی دارند و با کاهش گلوکز خون، می‌توانند متسع شوند و خون بیشتری را به مغز برسانند در حالی که عروق مغزی سالمندان سخت‌تر هستند و چنین توانایی‌ای ندارند، در نتیجه ممکن است مغز با افت ناگهانی گلوکز مواجه شود و سالمند نتواند تعادلش را حفظ کند و زمین بخورد، حتی بیهوش شود، بنابراین نداشتن تمرکز و حواس، گزگز و مورمور شدن دور لب، بی‌حس‌شدن دست‌ها و پاها، فراموشی، تعریق و رنگ‌پریدگی سایر علائمی هستند که باید در سالمندان جدی گرفته شوند. همچنین سالمندان حتما باید به مصرف میان‌وعده‌هایی مانند ساندویچ‌های کوچک نان و پنیر یا مصرف 1 یا 2 وعده میوه توجه داشته باشند و از کارهای سخت و قرار گرفتن در معرض آب و هوای شدیدا سرد پرهیز کنند تا به این ترتیب مانع افت قندخون ناگهانی خود شوند. بعضی از بیماریهای قلب و کلیه، 2 برابر استفاده کردن دارو به اشتباه و روزه‌داری هم باعث افت ناگهانی قندخون میشود. با دیدن این علائم بهتر است قندخون به سرعت اندازه گرفته شود. در صورت پایین بودن قندخون کمتر از 70-60 با انداختن 3تا 5 حبه قند داخل نصف لیوان آب میوه یا یک فنجان شیر می‌توان قندخون را افزایش داد. معمولا پس از 15 دقیقه بهبودی حاصل میشود. اگر قندخون بالا نرفت می‌توان دوباره یکی از موارد گفته‌شده را تکرار کرد، اما باید از دادن هر ماده خوراکی به سالمندانی که هوشیار نیستند، خودداری شود. در این مواقع از اورژانس کمک بخواهید یا بیمار را به اولین مرکز درمانی ارجاع دهید.
داروهایتان را کم و زیاد نخورید
برای بیمارانی که به تازگی به دیابت نوع2 مبتلا شده‌اند، قرص تجویز میشود. قرص‌ها ممکن است یک یا چند عدد باشند، اما سالمندان جزو گروهی از بیماران هستند که معمولا چند دارو استفاده می‌کنند و ممکن است با اضافه شدن داروهای ضددیابت دچار سردگمی شوند. به همین دلیل ظروف مخصوصی در داروخانه‌ها به فروش می‌رسد که سالمندان می‌توانند آنها را تهیه کنند و داروهای خود را به‌صورت هفتگی در آن قرار دهند. حتی اگر حس کردند دارویی فراموش شده، می‌توانند با شمارش داروها متوجه این موضوع شوند. همه سالمندان وقتی به پزشک مراجعه می‌کنند بهتر است یک برگ از داروهای مصرفی را همراه داشته باشند زیرا بعضی داروها تداخل ایجاد می‌کنند و پزشک باید از این موضوع آگاه باشد.
از تزریق انسولین نترسید
بسیاری از سالمندان، مصرف دارو را به تزریق انسولین ترجیح می‌دهند. باید توجه داشت در دیابت نوع2 بیماران معمولا با کمبود شدید انسولین مواجه نیستند ولی قندخون نمی‌تواند وارد سلول‌ها شود و داخل خون باقی می‌ماند. در این مواقع مصرف دارو مشکل بیمار را برطرف می‌کند ولی بعد از چند سال غده پانکراس که مسوول ساخت انسولین است، توانایی خود را از دست می‌دهد و دیگر انسولین تولید نمی‌کند. در این شرایط بیمار به انسولین تزریقی نیاز پیدا می‌کند ولی متاسفانه بسیاری از بیماران مبتلا به دیابت از تزریق انسولین خودداری می‌کنند. برخی از سالمندان به دلیل مشکلاتی مانند ضعف در حرکات دست‌ها، اختلال در بینایی و ناتوانی در کشیدن مقدار کافی انسولین داخل سرنگ تمایلی به تزریق انسولین ندارند و ترجیح می‌دهند به مصرف قرص ادامه دهند اما مشاوره با بیمار و آموزش درست در این مورد کمک می‌کند که زودتر با شیوه استفاده از انسولین آشنا شود. البته قلم‌های انسولین کار را بسیار آسان کرده‌اند ولی بهتر است تا یادگیری کامل سالمند فردی جوان‌تر یا آگاه‌تر به او کمک کند. سالمندانی که به بیماریهای ناتوان‌کننده جسمی و ذهنی مبتلا هستند به کمک دائمی نیاز دارند.
سالمندانی را که تنها زندگی می‌کنند، فراموش نکنید
اگر از سالمندتان دور هستید، حتما لااقل یک روز در هفته به او سربزنید. هر روز هم چند بار با او تماس بگیرید. با فرد نزدیک مانند همسایه یا فامیل درباره بیماری سالمند صحبت کنید و از او بخواهید در شرایط اضطراری به او سر بزند. شماره تلفن نزدیک‌ترین فرد را در اختیارش قرار دهید تا در صورت بروز مشکل بتواند سریع تماس بگیرد. سالمندان شاید نتوانند به علت دوری راه یا خستگی به موقع به مطب پزشکان مراجعه کنند. نزدیک‌ترین پزشک به محل زندگی سالمند را انتخاب کنید و حتما در روز ویزیت با او همراه شوید.
حتی به دردهای مختصر اهمیت بدهید
سالمندان ممکن است دردهایی مانند سکته قلبی را زیاد احساس نکنند. سالمندان مبتلا به دیابت که چربی‌خون بالایی هم دارند، در معرض بیماریهای قلبی- عروقی هستند. بهتر است این افراد همیشه تحت نظر متخصص قلب و عروق باشند. سالمندان مبتلا به دیابت حتما باید درباره نوع ورزش یا فعالیت بدنی‌شان با پزشک خود مشورت کنند.
از پوست خود به دقت مراقبت کنید
سالمندان معمولا پوست خشکی دارند. خشکی پوست می‌تواند باعث ایجاد خراش روی آن شود و احتمال عفونت را بالا ببرد. دیابت وجود زخم و عفونت را تسریع می‌کند. برای جلوگیری از این عارضه، هنگام استحمام از دوش گرفتن با آب داغ خودداری کنید زیرا آب داغ، چربی پوست را از بین می‌برد و خشکی را شدت می‌بخشد. از کرم و لوسیون‌های مرطوب‌کننده بیشتر استفاده کنید تا سطح پوست باطراوت بماند.
وقتی بیمار می‌شوید...
سالمندانی که به بیماریهای تب‌دار، عفونی و... مبتلا شده‌اند یا حالت تهوع دارند، ممکن است از تزریق انسولین خودداری کنند، اما این کار کاملا اشتباه است. در این مواقع مصرف مایعات باید بیشتر شود و کنترل نیز به همان روال قبلی ادامه یابد. اگر نیاز به کاهش در انسولین است آن نیز باید با نظر پزشک باشد. در تب و بیماری کتون ادرار نیز باید کنترل شود. در داروخانه‌ها کیت‌هایی وجود دارد که می‌توان با استفاده از آن کتون را اندازه گرفت. مثبت شدن کتون ادرار نیاز به بررسی پزشک دارد.
قبل از ورزش، قند خون خود را بررسی کنید
تحرک فیزیکی یا ورزش تقریبا به همه بیماران توصیه میشود و نقش آن نیز در سلامت ثابت شده ولی همه بیماران قبل از ورزش باید با پزشک معالج مشورت کنند. اگر به دیابت مبتلا هستید قبل از ورزش قندخونتان را اندازه بگیرید. اگر قندخونتان بیشتر از 250 میلی‌گرم در دسی‌لیتر باشد از انجام ورزش در همان روز خودداری کنید. در صورتی که میزان قندخون کمتر از 100 میلی‌گرم در دسی‌لیتر باشد حتما قبل از ورزش یک وعده کوچک غذایی مانند یک ساندویچ کوچک نان و پنیر یا یک بیسکویت میل و سپس ورزش را آغاز کنید. بهتر است حین ورزش نیز یک تکه نان یا بیسکویت همراه داشته باشید. جوراب نخی و کفش نرم ورزشی پایتان کنید. بعد از ورزش پاها را بررسی کنید و با آب ولرم و صابون بشویید. قبل از ورزش حدود 10 دقیقه بدنتان را گرم کنید. مدت زمان ورزش برای سالمندان مبتلا به دیابت 30 دقیقه است. البته ورزش بیش از این زمان نیز مانعی ندارد ولی بیمار حتما باید قندخون را در میانه ورزش اندازه بگیرد. پیاده‌روی و شنا بهترین ورزش برای سالمندان مبتلا به دیابت هستند.
هر روز پاهایتان را از نظر وجود زخم بررسی کنید
زخم پای دیابتی از عوارض خطرناکی است که گاهی منجر به قطع پای بیمار میشود، بنابراین توصیه اصلی به همه بیماران مبتلا به دیابت این است که نگذارید زخم ایجاد شود. حتما هر روز پاهای خود را از نظر وجود قرمزی، تورم، تاول و زخم بررسی و در صورت دیدن هر یک از این موارد به پزشک مراجعه کنید. اگر بدنتان انعطاف کافی ندارد و نمی‌توانید کف پاها یا پاشنه را ببینید، از آینه استفاده کنید. پاهایتان را بعد از شستشو کاملا خشک کنید. کفش‌های نرم بپوشید. استفاده از کفش‌های چرمی و سفت اصلا توصیه نمی‌شود. این کفش‌ها تا وقتی که شکل پا را به خود بگیرند حتما باعث قرمزی یا زخم خواهند شد. کفش‌ها باید نوک گرد باشند و با آنها احساس آزادی داشته باشید. پوشیدن دمپایی یا صندل ممنوع است زیرا احتمال برخورد پا با اجسامی مانند سنگ‌ریزه یا اجسام تیز در کفش‌های باز زیاد است. ناخن‌هایتان را به شکل صاف بگیرید نه به شکل گرد و آنها را از ته کوتاه نکنید زیرا احتمال آسیب به پوست کناره‌های ناخن و نفوذ میکروب و زخم و عفونی شدن انگشت وجود دارد. حتی در خانه هم بدون دمپایی راه نروید. یک جسم تیز روی فرش می‌تواند باعث خراش جدی در کف پا شود. برای اینکه جریان گردش خون در پاها برقرار باشد در حالت نشسته پاها را به شکل دورانی حرکت دهید.
با کنترل قند خون، شدت یبوست خود را کاهش دهید
یبوست در سالمندان امری عادی است و دلایل گوارشی مختلفی مانند بی‌تحرکی، مصرف کم مایعات و مواد فیبری و... دارد ولی یک دلیل آن هم می‌تواند مربوط به افزایش قندخون باشد. افرادی که از دیابت خود اطلاع ندارند یا نمی‌توانند دیابت را کنترل کنند، ممکن است دچار یبوست شوند. افزایش قندخون باعث جذب آب بدن از روده‌ها میشود، در نتیجه مدفوع سفت و خشک میشود و فرد دچار یبوست خواهدشد. در این مواقع با کنترل قندخون می‌توانید یبوست را درمان کنید.
هر 3 ماه یکبار آزمایش هموگلوبین A1C بدهید
حتما دستگاه گلوکومتر تهیه کنید و شیوه کار با آن را یاد بگیرید. بیمارانی که از قرص استفاده می‌کنند باید هر چند روز یکبار قندخون ناشتا و 2 ساعت بعد غذا را اندازه‌گیری کنند. بیمارانی که انسولین تزریق می‌کنند نیز باید هر روز و گاهی هم روزانه چند نوبت قندخونشان را اندازه بگیرند. البته اندازه‌گیری قندخون برای سنجش هموگلوبین A1C حتما باید هر 3 ماه یکبار در آزمایشگاه نیز انجام شود که میزان طبیعی آن در افراد سالمند زیر 5/7 درصد است. میزان قندخون ناشتا در یک فرد مبتلا به دیابت باید بین 90 تا 120 و در بعضی از منابع 100 تا 130 و قندخون 2 ساعت بعد از غذا باید کمتر از 180 میلی‌گرم در دسی‌لیتر باشد. اگر سالمند نتواند مقدار قندخون خود را در این حد کنترل کند به معنای این است که مشکلی وجود دارد، مشکلاتی مانند چاقی، رژیم غذایی نامناسب یا داروهای ناکافی برای کنترل قندخون. در این موارد عامل افزایش‌دهنده قندخون باید شناسایی شود.
وزن خود را کاهش دهید
سالمندان مبتلا به دیابت در هر سنی، در صورتی که دچار اضافه وزن باشند باید وزن خود را کاهش دهند. این کار باید حتما تحت‌نظر متخصص تغذیه انجام شود. البته داروهایی هم برای کاهش وزن وجود دارد که پزشک با توجه به وضعیت سالمند می‌تواند آنها را تجویز کند.
هر سال به چشم‌پزشک مراجعه کنید
یکی از عوارضی که شیوع زیادی در بیماران مبتلا به دیابت دارد، بیماریهای چشمی مانند رتینو‌پاتی(آسیب به شبکیه چشم) و خونریزی از شبکیه، آب‌مروارید، گلوکوم یا آب‌سیاه است که در اثر افزایش قندخون ایجاد میشود. اگر واقعا مشکلی وجود داشته باشد، بیمار باید به ویزیت‌های بعدی چشم‌پزشک توجه و زمان مقرر مراجعه کند، در غیراین صورت حتما باید سالانه یکبار چشم‌ها معاینه شوند. یکی از علائم مهم بیماریهای چشمی در اثر دیابت، تاری دید در بیمار است.
دکتر محمدرضا مهاجری تهرانی
فوق‌تخصص غدد و متابولیسم درونی و عضو هیات‌علمی دانشگاه علوم‌پزشکی تهران
